Etnopsixologik xususiyatlarni shakllantiruvchi omillar reja

Etnopsixologik xususiyatlarni shakllantiruvchi omillar

REJA:

1. Siyosiy- iktisodiy va jamiyatdagi ijtimoiy omillarni roli.
2.Tabiiy geografik muxit va uning etnik xususiyatlariga ta’siri.
3.Etnos xayotida bulib utgan tarixiy xodisalarning axamiyati.

Yukorida kurdikki, ayrim tadkikotchilar va mualliflar etnopsixologik xusiyatlarinig real mavjudligining inkor etdilar yoki uni tekshirish uchun keyin obyekt ekanligidan zorlandilar. Tugri, etnopsixologik xususiyatlarini urganishdagi kiyinchiliklarni inkor etib bulmaydi. Lekin shu bilan birga bu real mavjudmi yoki yukmi degan savolni kuyilishi ortikcha deb uylaymiz. Etnopsixologik xususiyatlar kelib chikishi jixatidan bugun utmishi, xayot tarzi va tarixi bilan boglanib ketgan bulib, bu xususiyatlar millat shakllanmasdan avvalrok vujudga kela boshlagan buladi. Ma’lumki, millat etnik birlik tarakkiyotining yukori boskichidan yuzaga keladi.

Etnopsixologik xususiyatlarining ayrim belgilari kishilar birligining xamma tarixiy davrlariga ayrim ya’ni urug, kabila, millatlarga xosdir. Etnopsixologik xususiyatlar ayrim tadkikotchilar kursatganidek fakat bir omil -tabiiy muxit ta’siri bilangina vujudga kelib kolmay, uning vujudga kelishida uchta omil ta’sir kursatadi. Birinchi omil - bu –siyosiy -iktisodiy va jamiyat xayotida bulayotgan ijtmoiy jarayonlari tizimi bulsa, ikkinchisiga shu etnik birlik yashab turgan tabiiy-geografik muxitning xususiyatlari kiradi. Uchinchi omilga esa xalk xayotida bulib utgan tarixiy xodisa va vokealar kiradi. Lekin shuni aytish kerakki, etnopsixologik xususiyatlar tizimida kishilar ruxiyatining mazmuni avvalo birinchi omil –siyosiy-iktisodiy ijtimoiy uzgarishlar belgilab beriladi. Tabiiy geografik omil esa asosan etnopsixologik kiyofaning tashki ifodalarini belgilaydi. Shuning uchun xam bu omil kuzatayotgan kishi nazariga birinchi omilga karaganda yakkol namoyon buladi. Xalk xayotida bulib utgan muxim tarixiy vokealar suzsiz uning psixologik uchmas iz koldiradi. Tabiatdagi ayni bir vokealikning doim ta’siri natijasida kishilar bu vokelikdagi xususiyatlarni boshka sharoitda yashayotgan etnik gurux vakillariga karaganda chukurrok idrok kilishga urganib koladilar. Chunki tashki muxit bizning sezgi a’zolarimizga bexisob informatsiyalar, yani xilma – xil taassurotlar yuborib turadi, natijada evolyutsion tarakkiyot davomida, tanamizda shu tashki muxit bilan adekvat (munosib ) munosabatini tamin ettiruvchi neyro-fiziologik mexanizm shakllanadi. U kishilarning sezgi va idroklari namoyon etadi. Shuning uchun u yoki bu xalkka xos stereotip xatti -xarakatlarini, idrok xususiyatlarini tashki muxitiga moslashuvining oliy kurinishi deb xisoblash kerak.
Tashki muxitning doimiy tasirida vujudga kelgan ruxiy xususiyatlar bu tassurotlarning butun sistemasi (tizimi )ni emas, balki uning uchun muxim bulgan va utmish tajribasida sinalgan mustaxkamlangan kolgan tomonlarinigina aks ettiradi.
«Tashki omil tasirida kishi miyasida urnashib xislar, fikrlar, xoxish, idrokni namoyon bulishi. Xullas ideal orzu - tilak tarzida aks etadi va xuddi shu kurinishda ideal kuchlar bulib koladi», deb yozgan edi F. Engels.
S. I. Korolevning kursatishicha, shakllangan etnopsixologik xususiyatlar ma’lum darajada muxofaza kiluvchi mexanizm rolini uynaydi. U xuddi galvirdek yot narsalarni ajratib uni yo kabul kiladi, yoki shu xalkda mavjud bulgan normalar asosida kaytaishlab beradi, yoxud uni inkor etadi.
Atrofdagi vokelikni, xodisalarni uziga xos ravishda idrok kilish tasavvur va fikr kilish va ularni tab’ va tuygular, urf – odat va an’analar, xarakter tarzida namoyon bulishi etnopsixologiyaning kaytarilmas betakror xususiyatlari xisoblanadi.
«Yaponiyaga birinchi marta kelib kolgan yevropalikni,- deb yozadi I. S. Kon, -Yaponiyalikning fakat xursand bulgandagina emas, xatto unga tanbex berganda xam, yoki sizni biror kayguli narsa, masalan, ulim tugrisida gapirganda xam kulimsirab gapirishi, taajjubga, xijolatga tushurib kuyadi. Tajribasiz odam beorlik, surbetlik yoki raxmsizlik deb xisoblaydilar. Aslida kulimsirash bu yerda boshkacha ramziy mazmunga ega; bu bilan u ogir vaziyatni yengillashtirish, bu kiyinchiliklarni bartaraf etishning uddasidan chika olishga tayyor ekanligini ta’kidlash va shu kabi mazmunni bildiradi».
Ma’lum bir millat vakillarining uziga xos idrok etishni fikrlash va orzu- istaklarini ya’ni oliy ruxiy xususiyatlarini tushunish va tushuntirish uning namoyon bulishi sababini organizmning miyaning tuzilishidan emas balki yukorida aytganimizdek xalkning tarixiy tarakkiyoti, uni urab turgan tabiiy muxitning shart-sharoitlaridan kidirish kerak.
Turli ijtimoiy tizim va iktisodiy ukladlar tarakkiyoti bilan boglik bulgan amaliy faoliyat shakllari turli ruxiy jarayonlar tizimining shakllanishini belgilab beradi. Shuning uchun xam turli tarixiy davrlarda, ijtimoiy tuzimda yashayotgan xalklar bir-biridan fakat ongning mazmuni bilangina farklanib kolmasdan, shuningdek faoliyat shakllarining tuzilishi jixatidan xam farklanadilar.
Kup sonli ijtimoiy psixologik eksperimentallarda mashxur psixolog A. R. Luriya kup ruxiy jarayonlar, ayniksa, oliy ruxiy faoliyat jarayonlari tasavvur va mavxumlash ijodiy xayol insonlarning biologik xususiyatlari bilan boglik bulmay, balki ancha tarakkiy etgan ijtimoiy – tarixiy tarakkiyot maxsuli ekanligini kursatib berdi.
Utkazilgan kuplab tadkikotlar, ilmiy izlanishlar shuni kursatdiki, fakat murakkab bilim jarayonlari bilan boglik bulgan ruxiy jarayonlargina emas, balki nisbatan oddiy jarayonlar va funksiyalar xam xayotiy tajribalar va ijtimoiy- tarixiy jarayonlar asosida vujudga kelar edi.
Miya uz-uzidan tashkaridan kelayotgan informatsiyalarsiz fikrlay olmaydi. Psixolog P. P. Beonekiy aytganidek, « Bum – bush boshda fikr bulmaydi ».
Ijtimoiy- tarixiy, ijtimoiy shart –sharoitlar inson faoliyatini belgilaydi. U esa uz navbatida ruxiy jarayonlar ongning mazmun va moxiyatini belgilaydi. Turli davrlarda, zamonlarda yaratilgan mexnat maxsulotlarida usha davr va zamon odamlarining bilimlari va imkoniyatlar uz aksini topgan buladi. Zero, mexnat jarayonida subyekt obyektga kuchadi, insonning kuch va kobiliyatlari u yaratayotgan narsalarda gavdalanadi. Shuning uchun xam psixologlar turli tarixiy davrlarda yashagan kishilarning ruxiy xususiyatlarini, davr ruxini, ular yaratib koldirgan faoliyat maxsulotlarini urganishi orkali bilib olishi mumkin.
Nemis xalki tarixining ma’lum bir davrida, deb yozgan edi F. Engels – amaliy faoliyat bilan shugullanishi uchun obyektiv shart –sharoitning yukligi, millatning ukimishli kishilarini uz kuch va kobiliyatlarini falsafa soxasiga burilib yuborishga olib keldi va shuning uchun xam XYIII- XIX asrlarida mavxumiy fikrlashga moyillik nemis xalki xarakterlarining tipik xususiyati bulib kolgan. Demak, millatning ukimishli kishilar faoliyati turini xam mamlakat xayotidagi tarixiy jarayonlar belgilar ekan.
Xar bir xalkning tarixi va takdiri uziga xos kechadi. Agar xalk tarixini va uning psixologik xususiyatlarini bir- biriga solishtirsak, biz etnopsixologik xususiyatlarida xalk tarixini chukur aks ettirishni kuramiz. Yukoridagi zikr kilganimizdek, etnopsixologik xususiyatlarining shakllanishida tabiiy muxit xam ma’lum ta’sir kursatadi. Geogrofik va iktisodiy sharoitlarni uxshash bulmasligi, etnik jixatdan bir- biriga yakin bulgan 2 kushni va kardosh xalk uzbeklar bilan kozoklarning psixologik kiyofasida ma’lum tafovutlarni vujudga keltirib chikardi.
Ma’lumki, uzbeklarning asosiy kismi dexkonchilik bilan shugullanish imkoniyati mavjud bulgan voxalarda joylashganlar.
Yerga xususiy mulkning vujudga kelishi, yerdan intensiv ravishda foydalanish dexkonchilik maxsulotlarini kuplab yetishtirishga olib keldi. Bundan tashkari uzbeklar yashaydigan yirik shaxarlarning garbdan sharkka, janubdan shimolga utuvchi katta karvon yullarga joylashgan bulishligi, bu yerlarda fakat dexkonchilik emas, shuningdek pul-tovar munosabalarini, turli xil xunarmandchilikni, kushnixalklar bilan savdo- sotik ishlarini rivojlantirishga olib keldi.
XY- XYI asrdayok Buxoro, Samarkand, Toshkent, Xiva, Kukon, Xujand kabi yirik shaxarlar Xindiston, Xitoy, Eron, Rossiya, Arabiston kabi maalakatlar bilan keng savdo –sotik ishlarini olib borishgan. Bularning xammasi uzbek xalkining xayot tarziga va psixologiyasiga singib uz aksini topib borgan. Kushni mamlakatlar bilan savdo- sotik va boshka iktisodiy- madaniy alokalarning kizgin olib borishligi, ulardan xushmuomalalik, xushtabiatlik, xozirjavoblik, tadbirkorlik kabi xususiyatlarini talab etadi.
Uzbek xalkini xayoti va turmush tarzini urgangan tadkikodchilarning barchasi uzbeklarga xos bulgan ochik yuzlik va xushmuomalalikni ta’kidlab kursatishgan edi.
Uzbeklarga xos bu xususiyatlarni Kozok adabiyotining klassigi Abay xam ta’kidlab kursatib iltifotlilik, xushmuomalalik bularning xammasi satrlardadir deb yozgan edi.
Uzbeklarning bir necha asrlar dexkonchilik bilan shugullanib kelishi ishlab-chikarishning asosiy vositasi bulgan yerga nisbatan ularda tejamkorlik va omilkorlikni vujudga keltirdi.
N. Jondil’dik Kozok xalkiga xos bulgan ayrim vazminlik, kamsukumlikni xujalik yuritish ishlari bilan boglik deb kursatadi, ular butun umr buyi chorvachilik bilan shugullanib ularning xujalik xayotining deyarli butun kismini tashkil etib koldi. Axolini tarkok xolda joylashtirish, ular urtasida aloka urnatishni kiyinlashtirar, ular xatto uzok-vakt davomida yolgiz yashashlikka majbur buladilar. Bu esa ularda yukorida aytilganidek, uzaro muommolarda kamgaplik xatto uzining eng nozik va kaynok tuygularini bayon etishda vazminlikni kursatishni vujudga keltiradi.
Shunday kilib ikki kardosh va kushni xalk uzbeklar va kozoklar uzlarining uzok iktisodiy va madaniy alokalariga etnik jixatdan yakinligiga, tilning uxshashligiga karamay yukoridagi sabablar orkali butun xususiyatlari bilan fark kiluvchi millat bulib shakllanadi.
Tabiiy-geografik omillarning obyektiv ta’sirlarini xolislik bilan urganish, xech kanday irkchilik va millatchilik nazariyalarni keltirib chikarmaydi, shu narsa ma’lumki serunum yer, mu’tadil iklim va boshka tabiiy sharoitlar, kup jixatdan ishlab chikarishning rivojiga axoli sonning usib borishiga ta’sir kursatadi. Aksincha, masalan, shimoldagi va tropik mamlakatlardagi elatlar va xalklar tarixiy tarakkiyotida nisbatan mu’tadil iklim sharoitlariga ega bulgan xalklardan orkada kolib ketishgan.
Agar shimolning kattik sovuk tabiyati dexkonchilik kilishga va san’tning rivojlantirishga moyillik kilgan bulsa iklimdagi zaminning sermaxsulligi kishilarning dangasa va taralla-bedot kilib, bir etnografik suz bilan aytganda, kishilarni xuddi bolalarga uxshash ojiz nomustakil kilib, uning tarakkiy etishining tabiiy zarurat kilib kuymaydi.
Shu narsani paykash kiyin emaski, deb yozadiki etnograf Y. V. Bromley - sotsial iktisodiy, gegrafik va boshka shart sharoitlarni ta’siri natijasida mexnatsevarlik kabi xususiyat xamma xalklarda xam bir xil namoyon bulavermaydi.
Tabiiy muxitning uziga xosligiga kura, kishilar yashashi uchun zarur bulgan narsalarga erishishda uchraydigan kiyinchiliklarni turlicha yengib utadilar.
Psixolog I. S. Konning yozishicha, Yangi Gvineyaning ichkarisida va nisbatan Yevropa ta’siri kam yetib borgan joylarda yashaydigan xalklar kulay iklim sharoitlariga va tabiatning mul-kul ne’matiga ega bulganligi uchun xam ba’zi kiyin sharoitda yashaydigan kishilarga uxshab ertaning tashvishi bilan yashashga urganmaganlar. Shuning uchun xam ular fakat kundalik extiyojlarini kondirish uchungina mexnat kilishadi. Kuplab narsa ishlab chikishga va gamlab kuyishga xarakat xam kilmaydi. Ularning nazarida kim kuyib – pishib, kup ishlasa, ochkuz va yomon odam xisoblanadi.
Shunga kura ularning iktisodiy madaniy rivojlanishi xam ishlariga yarasha darajada.
Kayerda ishlab chikarish yukori saviyada tashkil kilinmagan bulsa, mexnatkashlar bulmasa, u yerda ijtimoiy, tarixiy rivojlanish xam bulmaydi. Rivojlangan kaysi bir mamlakatni olib kurmang, shu yerda mexnatga munosabat, mexnatkashlik juda yukori darajada ekanligini kuramiz.
Tabiiy – geografik muxitni ta’siri kanchalik sezilarlik bulmasin, birok etnopsixologik xususiyatlarning shakllanishda uning yetakchi omil kilib kushish tugri emas. Shuning bilan birga, uning rolini inkor etish, yoxud ortikcha oshirib yuborish notugri xulosalar kilishga olib keladi.
Psixolog S. L. Rubinshteyn kursatganidek, “Ruxiy xususiyatlarning shakllanishini bilgani tabiiy sharoitlar yoki ijtimoiy muxit bilan birga asoslab tushuntirish mumkin emas. Bularning biri bulmasin mulokatlashtirish malakasini barbod bulishga maxkum etadi”.
Ularning xar birini uz tarixi, madaniyati va milliy kadriyatlari bor. Ularni urganish millatlaraor munosabatlarini tashkil kilishdi, turli iktisodiy, madaniy alokalarn urganishda katta yordam beradi. Lekin, yakin davrgacha bizning ijtimoiy fanlar tizimida milliy masalalar va unda psixologiya omillarining tutgan urniga yetarlicha baxo berilmay kelindi. Ayrim xollarda esa asossiz ravishda inkor etildi. Xatto ba’zi bir tadkikotchilar milliy xususiyatlar, etnopsixologiya masalalarini urganishga shubxa bilan karashdi. Bunda ular etnopsixologiya masalalarini urganish bir xalkni maktab, ikkinchisini kamsitishga olib kelishi, irkchilik, millatchilikni kelib chikishiga sabab buladi, deb xavotirlanishdi.
Etnopsixologiyaga oid ayrim tadkikotlarda mualliflar uz millatlarini xaddan tashkari kuklarga kutarib yuborish, boshka kushni xalklardan ustun kuyish xollari bulganki, bu tabiiy turli noroziliklarni tugilishiga sabab bulgan. Shuning bilan birgalikda xalklarning vokelik va tabiatni idrok kilish, kiyinish, avlodlar tarbiyasi, avlodlar urtasidagi munosabatlardagi uzaro xosligini xisobga olmaslik xam mumkin emas.
Etnik uziga xosligini inkor etish, milliy munosabatlarda xisobga olmaslik turli salbiy munosabatlarni, xatto etnik nizolarni keltirib chikaradi.
" Etnopsixologiya" - etnografiya va psixologiya fanlarining kushilishidan tashkil topgan bulib, grekcha " etnos" xalk, kabila "psixologiya" rux ilmi degan ma’nolarni anglatadi.
Bu fan ma’lum millat va etnik birlik vakillarining uziga xos ruxiy kiyofasi, xulk atvorining, zamonaviy termin bilan aytsak, mentalitetni urganadi. Xar bir xalkka xos bulgan milliy xarakter, urf - odat va an’analar, millat tuygulari va did, etnik ong va milliy uzini-uzi anglashi, vujudga keltirishi, namoyon bulishi, uzgarishi va rivojlanishi kabi masalalar xam etnopsixologiyani urganish obyekti xisoblanadi.
Tadkikotchilar tomonidan etnopsixologiya masalalarini urganishda ma’lum muvaffakiyatlarga erishilgan bulsa xam, lekin uning kup muammolari xali uzining yechilishini tula topgan emas.
Shulardan biri - milliylik va baynalminallik xususiyatlarining uzaro munosabatidir. Millat sinflar va turli ijtimoiy guruxlarni urganishda faylasuflar, sotsiolog va tarixchilar, asosan ularning moddiy va ma’naviy madaniyati, tartibi, ijtimoiy munosabatlarga e’tiborini karatgan bulsalar, psixologlar esa, shaxs psixologiyasini urganish bilan cheklanib kolishgan.
Etnopsixologiya muammolarini tadkik etuvchi jaxon olimlarining juda kupchiligi, bu muammolarni urganish kiyin ekanligini, bu soxada uchraydigan murakkabliklarni ta’kidlashadi.
Chunki etnopsixologiya xususiyatlari emperik tadkik etish kiyin. Barcha murakkabliklarni kamrab oluvchi metodlar yaratilmagan. Bir mamlakat xalkini urganish uchun yaratilgan metodlar boshka mamlakat xalkini urganishga tugri kelmaydi, aks xolda karama - karshi munosabatlarni paydo kilishi mumkin.
Bu soxadagi muammo yana shundaki, bir etnos ichidagi turli sinflar, sotsial guruxlarda milliy xususiyatlarning namoyon bulishi ma’lum darajada bir - biridan farklanadi. Shuning bilan birgalikda tadkikotchi etnik psixologiyadagi uziga xoslik, boshka etnik guruxlardan fark kiluvchi maxsuslik va umumiylik tomonlarini ochib bera olishi kerak. Va nixoyat etnopsixologiya xususiyatlar kotib kolgan, uxgarmaydigan narsa emas. Ular ma’lum bir ijtimoiy uzgarishlar natijasida, ayrim bir xususiyatlarni uzgartirishi, yangi ijtimoiy munosabatlarni aks ettiruvchi xislatlarni xosil kilishi mumkin.
Konkret odam ruxiyatining etnik xususiyatlarini urganishga kadim zamonlardan buyon katta dikkat etibor berishgan. Bu kizikish, ayniksa, keyingi yillarda turli milliy, etnik nizolar va tuknashularning kuchayib ketayetganligi bois yanada ortdi.
Boshka xalklarga, etnik guruxarga xos bulgan ruxiy xususiyatlarni ,kushni kabilalarni yashash tarzini urganishga bulgan kizikish kadim zamonlardayek bir kancha amaliy extiyojlar,avvalo iktisodiy, savdo-sotik va xarbiy maksadlar natijasida vujudga kelgan Antik dunyo sayoxat va savdogarlar uzok garblarga kilgan safarlardan kaytgach, xorijiy xalklarning yashash sharoitlari, urf-odatlari, kishilar urtasidagi munosabatlar, ularning kiyinishlari, kanday ovkat tanovul kilish, bu mamlakatdagi ijtimoiy-siyosiy tuzumi xakida, xayvonot olami va boshka narsalar xakida uz vatandoshlariga ajoyib vagaroyib narsalardek suzlab berishgan.
Ana shu tarzda turli mamlakat xalklari bir-birlarini yashash tarzi,urf-odati vaboshka tamonlarini bilib,tushunib,urganib borishgan,
Kadimgi dunyo mutafakkirlari Aristotel’, Gerot, Gippokrat, Demokrit, Pifagor va boshkalar barcha ijtimoiy va psixologiya xodisalarni tushuntirib berish uchun yagona bulgan umumiy tamoyillarni, nazariyalarni kidirib topishga, xususan, xalklarning turli psixologik xususiyatlariga ega bulishining sabablarini tushuntirib berishga xarakat kiladilar. Etnopsixologiya xususiyatlarni vujudga kelishini ular asosan, tabiiy - gografik muxitning ta’siri bilan boglab tushuntirdilar. Masalan, kadimgi dunyoni buyuk mutafakkiri Gippokrat (eramizdan avvalgi 460-375 yil ) uzining "Xavo. Suv va kuruklik", degan asarida xalklarning turli ruxi y va jismoniy xususiyatlarini bolalar bevosita iklim sharoiti bilan boglagan xolda tushintirib berdi. Xalklarning temperament va xarakter xususiyatlarini vujudga kelishini ular iste’mol kilayotgan ozik-ovkatlar bilan boglab tushintirishga xam urinishlar bulgan.
Mashxur matematik va faylasuf Pifagor eramizdan avval 570-500 ning tushintirishiga karaganda, xayvon gushti va yogini kup iste’mol kilinishi, xalklarda kattik kullik dagallikni vujudga keltiradi.
Aksincha, usimlik mevalari va sabzavotlarni muttasil iste’mol kilinishi esa tana faoliyatini susaytirishib, odamlar tabiatini mexnatsevarlik muloyimlashtiradi. Antik dunyoning buyuk akl egasi Aristotel (eramizdan avvalgi 384-322 yil ) kishilar xarakter xususiyatlarini iklim sharoitiga boglab tushintiradi. Uning kursatishicha xaddan ortik issik yoki sovuk iklim sharoitida yashaydigan xalklar kattik kul, shavkatsiz bulishar ekan.
Buyuk bobomiz Abu Rayxon Beruniy "Osori bokiya" (Abadiy kadryatlar )
asarida turli xalklar: kadimgi greklar, eroniylar, sugdlar, xorazmliklar, xristianlar, yaxudiylar, musulmonlarning ruxiy xususiyatlari ularni uz eralari boshlanishini ,mashxur bayramlari, xotira kunlarini xamda bir xalkni ikkinchisidan farklanadigan urf-odatlarni kursatib bergan.
Turli xalklarga xos xususiyatlarni urganish uchun Beruniy uziga xos
ilmiy metod yaratdi. Buning uchun, deb kursatadi u, kadimgi xalklar rivoyatlarini urganish va utmish avlodlar tugrisidagi ma’lumotlarni bilishi lozim .
Abu Rayxon Beruniy uzining mashxur "Xindiston " asarida xindlarning dini va tafakkur kilish xususiyatlari, diniy va dunyoviy xayoti bilan boglik bulgan urf-odatlari, ularning xudolarga ishonishlari materiya va shakl, jonning kuchib yurishi, duzax va jannat xakidagi tasavvurlari bayon kilingan xalklarning psixologik xususiyatlarini iklim va boshka tabiiy omillar bilan boglik tushuntirish keyingi davrlarda yashab ijod kilgan 17-19 -asr mutafakkirlari -Monteskye, J.J. Russo, Didro, Gumboldt, shuningdek, xozirgi davrdagi ayrim tadkikotchilar faoliyatida xam uchraydi. Sotsiologiyadagi fransuz ma’rifatparvari Sh. Monteskye 1689-1755 xam xalklar urtasidagi ruxiy tafovutlarni asosan, kishilar tanasidagi doimiy ta’sir etadigan turli -tuman tabiiy iklim natijasi, deb tushuntiradi.
Uning fikricha, iklim va zamin xalklarning axlok normalarigagina ta’sir etib kolmasdan ,shuning bilan birga davlat siyosatiga, madaniy tarakkiyot darajasiga "psixologik kiyofa" ga xam kuchli ta’sir kursatar ekan.
Iklimning rolini xaddan tashkari oshirib yuborish natijasida Monteskye sovuk iklimda yashaydigan xalklar esa jismoniy jixatdan zaif bulishadi degan xulosaga keladi.
Iklim sharoiti ta’sirida inson tanasida buladigan fiziologik jarayonlarni ijtimoiy -siyosiy xodisalar va axlok normalari vujudga kelishi uchun moddiy asos kilib olinishi, biologik va sotsial konuniyatlarini bir biri bilan chalkashtirib yuborish xisoblanadi. Bu esa oxir okibatda ijtimoiy-tarixiy xodisalarni tushintirib berishda notugri xulosalar kilishga olib keladi. Iklimiy omillarning rolini oshirib yuborish etnik xususiyatlarni uzgarmaydigan va doimiy bulgan xodisa, degan xulosa kilishga olib keladi. Vaxolangki, kurramiz iklimida keyingi yuz yilda deyarli keskin uzgarishlar sodir bulmagan bulsa xam, insonlar xayotida katta ishtimoiy-tarixiy uzgarishlar bulib utdi ,bu uzgarishlar uz navbatida xalklarning psixologik kiyofasida xam katta uzgarishlarga olib keladi.
Shuning bilan birgalikda etnopsixologik xususiyatlarning shakllanishida tabiiy geografik muxitning rolini xam butunlay inkor etib bulmaydi. Geografik joylashish urni va iklim sharoiti xalkning yashashi uchun zarur bulgan shart sharoit sifatida uning iktisodiy rivojlanishida, psixologiyasining shakllanishida muxim rol uynaydi. U yoki bu mamlakatdagi yeri kup jixatdan tabiiy -iklim sharoitlari bilan belgilanadi. Lekin ijtimoiy tizim va tarixiy uzgarishlar mamlakatning geografik XX asrda Yevropadagi yangi bir goya - '' Xalk ruxi '' keng tarkala boshlandi. Bu goyaga kura xar bir xalk, etnik gurux avvaldan instinktiv ravishda berilgan uz '' ruxi''ga ega bulgan ekan.
Xar bir irk, xalk malum anatomik tuzilishiga ega bulgan,u xalk takdiri va kelajagini belgilab turadi. Bu rux xalkning siyosiy tizimini, e’tikod va ishonchini, diniy karashlarini boshkarib turadi. '' Xalk ruxi ''nazariyasini tula bayon i ayniksa Gegel falsafasida yuzaga keladi. Gegel xar bir xalkning utmishi va kelajagini mana shu ''Mutlok rux" bilan boglab tushuntiradi. Turli xalklarning ma’naviy siyesiy iktisodiy xatto irkiy tafovutlarning asosini xam shu "rux" tashkil etadi, deb kursatadi.
Shunga kura u ayrim Osiyo xalklari tugrisidagi bulmagur fikrlar bayon etgan xalkda, nemis millatini eng oliy irk va tarixi y utmishga ega bulgan, deb da’vo kilib chikadi. Xitoy xalki tugrisida "ular xamma ma’naviy narsalar - erkin odob - axlok, yuksak tuygu, diniy e’tikod va xalkiy san’at xislatlaridan maxrum " deb yozadi.
Nemis faylasufi M.Lokarus va tilshunosi G. Shteyntallar 1859 yilda "Xalk psixologiyasi va lingvistikasi jurnali " chop eta boshladi va birinchi marta "Xalk psixologiyasi ", degan termini muomalaga kiritib, xakli ravishda etnopsixologiya fanining asoschilari bulib kolishdi. Etnopsixologiya tadkik etishda nemis psixologi V.Vundtning katta xizmatlari bor. 1900 yilda uning " Xalklar psixologiyasi " degan 10 tomlik asari bosilib chikdi.
V.Vundt karashlarining muxim tomoni shundaki, u Etnopsixologik xususiyatlarning shakllanishi va rivojlanishi ni tarixiy jarayonlar, ijtimoiy xodisalar asosida tushuntirib berishga xarakat kiladi. Masalan u nemis xalkining psixologik xususiyatlarini taxlil kilganda, ular xarakterida tadbirkorlik, xar bir ishni xisob -kitob bilan kilishlik, batartiblik va Vatan oldidagi burchni yaxshi xis kilishlik kabi ijobiy xislatlar bilan birgalikda boshkalarga kur-kurona ergashish va taklid kilishlik xam borligini kursatib utadi. Bu kamchilikning vujudga kelishida Germaniyaning siyosiy faoliyatida Yevropadagi boshka mamlakatlarga karaganda keyinrok maydonga chikishi va Germaniyada urta asrchilik diniy mutasillik bilan yangi davr urtasidagi yuz yillar mobaynida davom etgan kurash natijasi bulib, bu tarixiy jarayon nemislarning psixologik kiyofasiga uz ta’sirini kursatgan, deb yozadi.
Adabiyotlar.

1.M. Mamaitov. «Milliy psixologik kiyofa va uning xususiyatlari». Tosh. 1980 y.

2.V. M. Karimova «Psixologiya» Tosh. 2000 y.

3.I. Jabborov. «Uzbek xalk etnografiyasi» Tosh. 1994 y.

4.X. Alimov. «Milliylik va ijtimoiy ruxiyat» Tosh. 1992 y.

5.www.ziyonet.uz

6.http://fayllar.org