Fаkulteti ingliz tilshunosligi kаfedrаsi 11-23 chi 20

TILNING IJTIMOIY TABIATI

Tilning ijtimoiy mohiyati. XX asrning 30-yillarida maydonga kelgan strukturalizm tilni asosan bir tomonlama o‘rganishni, tilning tuzilishi va uni tashkil etuvchi birliklar orasidagi munosabatlarni o‘rganishni tilga oid boshqa masalalardan ustun qilib qo‘ydi. Natijada til birliklariga xos bo‘lgan shakl va ma’no birligini rad etib, faqat shaklni o‘rganishga zo‘r berildi.
Ko‘p o‘tmay bu oqim inqirozga uchrab, tilshunoslik fanining asosiy muammolaridan bo‘lmish til va jamiyat masalasini yana kun tartibiga qo‘ydi.
Til jamiyatning aloqa-aralashuv quroli sifatida jamiyat bilan uzviy aloqadadir. Tilning taqdiri, uning yashashi, rivojlanishi faqat shu tilda gaplashuvchi jamiyatga bog‘liq.
Tilning ijtimoiyligi jamiyatda bajaradigan vazifasi, roli va bizning qanday ehtiyojimizni bajarishi bilan belgilanadi. V. Gumboldt va Gegel asarlarida til kishilarning jamiyatdagi ehtiyojini qondirish uchun xizmat qilishi haqida fikr bildirilgan.
Til shakllanishi va rivojining, til tizimi va til qurilishining ijtimoiy shartlanganligi. Jamiyat uzluksiz harakatda, rivojlanishda, o‘zgarishda bo‘lgani kabi, uning tili tinimsiz harakatda, o‘zgarishda, rivojlanishdadir. SHuning uchun ham tilshunoslik tarixida tilni o‘rganishda uning tarixiy taraqqiyotiga turlicha munosabatda bo‘ldilar. Tilning ijtimoiy shartlanganligi asosida uning ijtimoiy vazifa bajarishi aniqlanadi.
Til jamiyatda nutqiy faoliyat uchun xizmat qiladi. Nutqiy faoliyat quyidagi darajalar bilan belgilanadi:
1.Motivatsion daraja. So‘zlovchi va tinglovchining bir-birini bir xil anglash darajasi.
2.Semantik daraja. Nutqiy faoliyatda ma’nosi mos va tushunarli so‘zlarni tanlash darajasi.
3.Grammatik daraja. Nutqda fikrni ifodalashga mos va xos grammatik shakllarni tanlash darajasi.
4.Fonetik daraja. Nutqiy faoliyatda tovushlarni artikulyasion to‘g‘ri talaffuz qilish darajasi.
Sanab o‘tilgan darajalar asosida nutqiy faoliyatning ijtimoiy tabiati ta’minlanadi.
Har bir adabiy tilda so‘zlaydigan yoki yozadigan kishi sharoit taqozasiga ko‘ra tilda mavjud so‘zlar, grammatik shakllar, so‘z birikmalari va gap tuzilishining ma’lum qismidangina foydalanadi. Mana shu ma’noda tilning zahiraviy imkoniyatlari hattoki jamoa nutqi doirasida ham hech qachon to‘lig‘icha ishga solinmaydi.
Tilning imkoniyatlari uning reallashgan, amalda qo‘llanuvchi holatidan doimo ortiq va keng bo‘ladi. Har tildagi mana shunday boy imkoniyatlar bu tilning umumiy vositalari tizimini tashkil etadi.
Til tizimini: a) tilda amalda mavjud, qo‘llanayotgan, b) tilda o‘tmishda qo‘llangan, v) tilda kelajakda qo‘llanishi mumkin bo‘lgan imkoniyatlar majmui, murakkab yig‘indisi deb tushunish kerak.
Til qurilishining o‘ziga xos shakllanishi jarayonida tilning ijtimoiy tabaqalanishi vujudga keladi.
1. Hududiy tabaqalanish. Umumxalq tilining son jihatdan nisbatan kam bo‘lgan hududiy, sotsial va professional jihatdan umumiylikka ega bo‘lgan kishilar foydalanadigan ko‘rinishi dialekt deb yuritiladi.
2. Nutq jarayoni kimga qaratilganligi bilan farqlanadi. SHunga ko‘ra u dialog, monolog va polilog shaklida bo‘ladi.
So‘zlovchining o‘ziga qaratilgan, boshqa shaxsning tinglash va javob berishini e’tiborda tutmaydigan nutq monolog hisoblanadi.
Dialog - nutq tuzilishining asosiy ko‘rinishlaridan biri bo‘lib, sotsial nutqiy aloqalarning tabiiy shakllaridan hisoblanadi.
Ko‘p kishining o‘zaro suhbati polilog sanaladi.
3. Adabiy tilning ifodalanish jihatidan tabaqalanishi. Umumxalq tilining ishlangan, sayqal berilgan, ma’lum me’yorga solingan, xalqning turli madaniy ehtiyojlariga xizmat qiluvchi shakli adabiy til hisoblanadi. Adabiy tilning ikki ko‘rinishi bor: 1) yozma ko‘rinish, 2) og‘zaki ko‘rinish.
4. Tilning ijtimoiy jamoa faoliyatiga ko‘ra tabaqalanishi. Tilning inson faoliyatining u yoki bu sohasi bilan bog‘liq vazifalariga ko‘ra ajratiladigan uslublari vazifaviy uslublar sanaladi: badiiy uslub, so‘zlashuv uslubi, publitsistik uslub, ilmiy uslub, rasmiy-ish uslubi.
5. Muayyan ijtimoiy guruh kishilari foydalanadigan til sotsial dialekt sanaladi. Bunday til jargon va argo deb ataladi.
Kishilarning tarixiy birliklari shakli qanday bo‘lishidan qat’iy nazar ularning adabiy tili va me’yori mavjud bo‘lgan.
Til me’yorini o‘rganish bo‘yicha mavjud ishlarni kuzatish bu muammolarni o‘rganish borasida to‘rt asosiy markaz mavjudgini ko‘rsatdi:

1. 
   Praga tilshunoslik maktabi namoyandalari til me’yorini, adabiy tilning asosiy vazifalarini adabiy til me’yori kodifikatsiyasining amaliy masalalari bilan birga uzviy holda tahlil qildilar. Til me’yori va adabiy tilni me’yorlash ishida B.Gavranek, V.Matezius, A.Edlichka, V.Barnet, E.Vaxek kabilarning xizmatlari diqqatga molikdir.
   
2. 
   E.Koseriuning ilmiy nazariyalari. e.Koseriu me’yorni ijtimoiy nuqtai nazardan ob’ektiv, tartibga solingan va tanlangan hodisa deb tushunsa, kodifikatsiyani - sub’ektiv, faqat til nuqtai nazaridan to‘g‘ri bo‘lgan hodisa, kategoriyalar deb tushunadi. e. Koseriu tildagi variantdorlik tushunchasi sistemaning xususiyatidan emas, balki me’yorning o‘z mohiyatidan kelib chiqqan hodisa ekanligini isbotlaydi va nutqda mavjud bo‘lgan turli xil chekinishlarni ham me’yor belgilaydi, deb hisoblaydi.
   
3. 
   Amerika, ingliz va nemis tilshunoslarining ilmiy qarashlari. Ular me’yorni umumjamoa tomonidan qo‘llaniladigan va til jamiyat tomonidan to‘g‘ri deb qabul qilingan til shakllari deb tushundilar.
   

XX asr rus tilshunosligidagi ilmiy-nazariy qarashlarni quyidagilardan iborat deb hisoblash mumkin: me’yorni nutq madaniyati masalalari bilan bog‘liq holda o‘rganish, me’yorni tilning psixologik va kommunikativ jihatlari bilan bog‘lagan holda tahlil qilish.
Jamiyat uzluksiz harakatda, rivojlanishda, o‘zgarishda bo‘lgani kabi uning tili tinimsiz harakatda, o‘zgarishda, rivojlanishda bo‘ladi. Shuning natijasida til lug‘at tarkibi, semantikasi, morfologiyasi, sintaksisida turli o‘zgarishlar yuz beradi.
Jamiyat hayotidagi turli xil yangiliklar shu jamiyat tilining lug‘at tarkibida o‘z ifodasini topganligi tufayli til sistemasining leksik sathi boshqa sath birliklariga nisbatan ko‘proq jamiyat tarixi bilan bog‘liq bo‘ladi.
Til va jamiyat muammosi doirasida ko‘zdan kechirish lozim bo‘lgan masalalardan yana biri har bir tilning vazifaviy uslublaridir.
Vazifaviy uslublarning rivojlanishi tarixiy va zaruriy hodisa bo‘lib, bu rivojlanayotgan hamda shakllanayotgan milliy birlikning ijtimoiy-siyosiy, xo‘jalik va madaniy hayotning yanada o‘sishi, jamiyatda tilga bo‘lgan yangi ehtiyojlarning paydo bo‘lishini taqozo etadi. Bu jarayonda har bir tilda uslublarning quyidagi guruhlari shakllandi: 1. So‘zlashuv uslubi. 2. Badiiy uslub. 3. Publitsistik uslub. 4. Ilmiy uslub. 5. Rasmiy uslub.
Sotsiolingvistik nazariyaning shakllanishi va uning ob’ekti. Sotsiolingvistik tipologiyaning mezonlari. Tilning ijtimoiy yashash va ijtimoiy taraqqiyot sharoitlarini o‘rganuvchi sohasi sotsiolingvistika deb ataladi.
Sotsiolingvistik tipologiyada quyidagilar mavjud:
1. Tilning grammatikasi va lug‘atini yaratishga xizmat qiluvchi standartlashtirish mezoni. Bunda ma’lum bir tilda gaplashuvchilar tomonidan tan olingan adabiy til tushuniladi.
2. Ma’lum bir tilda gaplashuvchi jamiyatning bor-yoqligi tan olinsa, bu uning hayotiylik mezoni sanaladi. Agar til hayotiy, tirik bo‘lsa, bu tilni ona tilim deb biladigan, uni e’zozlaydigan jamiyat ham mavjud bo‘ladi.
3. Ma’lum bir tilning jamiyat tomonidan ishlatilishi natijasida uning mo‘‘tadil, bir tekis rivojlanib turishi nazarda tutilsa, tarixiylik mezoniga amal qiladi.
4. Ma’lum ijtimoiy guruh uchun ona tili sifatida xizmat qilayotgan u yoki bu til boshqa tillardan tuzilishi jihatidan tubdan farqlanishi yoki bir tilning varianti sifatida namoyon bo‘lishi avtonomlik mezoniga amal qiladi.
Sotsiolingvistik jihatdan jahon tillarining quyidagi tiplari mavjud:
1. Adabiy til me’yoriga ega bo‘lgan, jamiyatda davlat tili, adabiy til sifatida xizmat qiluvchi tillar standart tillar sanaladi. Masalan, o‘zbek, rus, tojik, turkman, ukrain kabi tillar.
2. Yozuvga ega bo‘lib, o‘z davrida mukammal takomiliga etgan, buyuk asarlar yaratilgan tillar klassik tillar sanaladi. Masalan, lotin tili, sanskrit tili, sug‘d tili, xorazmiy tili.
3. Son jihatidan ko‘p bo‘lmagan kichik xalqlarga xizmat qiluvchi, o‘z yozuviga ega bo‘lmagan tillar mahalliy tillar sanaladi. Masalan, Amerika mahalliy hindularining tili.
4. Kreol tillar. Mustamlakachilik natijasida dunyoning turli qit’alarida ingliz, fransuz, ispan, portugal tillari elementlari aralashuvidan tashkil topgan tillar. Masalan, Gaiti, Aruba, Bonayre orollarida paydo bo‘lgan gatti, ispan-nautal, papiyamento tillari kreol tillari jumlasiga kiradi.
5. Pijin tillari. Mahalliy tillarning evropa tillari bilan chatishuvi natijasida yuzaga kelgan. Masalan, rus tilining xitoy dialekti asosida shakllangan til kyaxti deb nomlanuvchi til pijin tilidir.
6. Sun’iy tillar. Maxsus yaratilgan xalqaro aloqa tillari: esperanto, ido, volyapyuk, oksidental, interlingva, neo tillari kiradi.
7. Ma’lum bir qabila, xalq, millat tarkibiga kiruvchi kichik hududga tarqalgan aholi tili dialektdir.
Xullas, jamiyatga til qanchalik zarur bo‘lsa, til uchun jamiyatning bo‘lishi shunchalik zarurdir. Tilsiz jamiyat bo‘lmaganidek, jamiyasiz til ham bo‘lmaydi. Uning qonuniyatlarini sotsiolingvistika o‘rganadi.
Til vа nutq hоdisаlаrini o‘zаrо fаrqlаsh ulаrning munоsаbаt mоhiyatini o‘rgаnish аrаb tilshunоsligidа VIII-IX аsrlаrdаyoq mаvjud edi. Mazkur tushunchаlarning munоsаbаt shаkli hozirga qadar dunyo tilshunоslаrining diqqаtini o‘zigа jаlb qilib kеlmоqdа. Smеrnitskiy А. I., Pаnfilоv V.Z., Mеlnichuk А.S., Sоlnsоv V.M. kаbi Prаgа tilshunоslаri sistеm tilshunоslik tаrаqiyotigа ulkаn hissа qo‘shib, til vа nutq munоsаbаti tаriхi хususidа o‘z mulоhаzаlаrini bildirgаn edilаr. Lеkin til vа nutq hоdisаlаrini vа ulаrgа хоs birliklаrni tоm mа’nоdа ilmiy-nаzаriy hаmdа аmаliy fаrqlаsh; «til» vа «nutq» tushunchаlаrigа bаtаmоm yangi mа’zmun bеrilishi F.dе Sоssyur vа uning izdоshlаri yarаtgаn tа’limоt bilаn bоqliqdir. Til va nutq maslalariga munosabat dunyoning muayyan taraqqiyot darajasidagi tillarda o‘ziga xos tarzda talqin qilinmoqda. Jumladan, hоzirgi o‘zbеk tilshunоsligidа o‘zаrо diаlеktik bоg‘liq bo‘lgаn til vа nutq hоdisаlаrining fаrqigа оid аyrim fikrlаr bаyon qilinаyotgаn bo‘lishigа qаrаmаy, bu mаsаlаning hal qilinishi lozim bo‘lgan jihatlari ko‘p. Tilshunoslik bоshqа fаnlаrdаn аjrаlib, o‘zichа а’lоhidа mustаqil fаn dеb tаnilgаn dаvrdаyoq, til vа nutqni fаriqlаshgа e’tibоr bеrilgаn edi. Аmmо fаn tаrаqqiyoti tаriхi dаvоmidа hаmmа sohada hаm til vа nutq bir-biridаn fаrqlаnаvеrmаydi. Shuning uchun, ko‘pinchа nutqqа хоs hоdisаlаr til hоdisаsi sifаtidа tаlqin qilinib kеldi. Keyingi davrlarda til bilаn nutqni fаrqlаb yondashish o‘zbеk tili tаdqiqоtlаri uchun аsоs qilib оlinа boshlagani nutq tоvushi vа fоnеmа, fоnеtik vа fоnеmаtik o‘zgаrishlаr, lеksеmа, lеksik vа situаtiv nоminаtsiya, qurilmа vа ulаrning yuzаgа chiqishi, lug‘аviy birliklаrning mаkrо vа mikrо tеkstdаgi xususiyatlаrini, o‘zbеk tili sintаksisi sаthidа mоhiyat vа hоdisа kаbi mаsаlаlаrni аtrоflichа chuqur tаdqiq etish imkonini yaratmoqda. Til va nutq tushunchаlarining tаriхiy taraqqiyotdagi mаdаniy хizmаti chеksiz. Birоq, tilning ifoda imkоniyatlаri nutq оrqаli, nutq jаrаyonidа оchilаdi. Nutq bo‘lmаs ekаn, tilning chеksiz imkоniyatlаri yuzаgа chiqmаy qоlаvеrаdi. Buyuk mutаffаkirimiz Аlishеr Nаvоiy «Mаhbub-ul qulub» аsаridа til vа nutq munоsаbаtlаrini shundаy ifоdаlаydi: «Til shunchа shаrаfi bilаn nutqning qurоlidir, аgаr nutq nоmа’qul bo‘lib chiqsа tilning оfаtidir». Nutqiy fаоliyat nаtijаsidа nutq shаkllаnаdi, nutq elеmеntlаrdаn tuzilаdi vа til elеmеntlаrigа аjrаlib kеtаdi. Til elеmеntlаri esа nutq fаоliyati uchun хizmаt qilаdi. Lеkin bu хulоsа F.dе Sоssyurning fikrini qisman rad etаdi. U «аvvаl nutq fаоliyati yuz bеrаdi, undаn til yuzаgа kеlаdi, tildаn nutq hоsil bo‘lаdi», dеgаn «o‘tish» tаrtibi hаqidаgi fikrini ilgаri surgаn hamda til vа nutq diхоtоmiyasini shаtrаnj o‘yini qоidаlаri misоlidа tushuntirib bеrishgа hаrаkаt qilgаn edi.
Til dеgаndа mа’lum bir jаmiyatning bаrchа а’zоlаri uchun аvvаldаn tаyyor hоlgа kеltirilgаn, hаmmа uchun umumiy, qаbul qilinishi mаjburiy, fikrni shаkllаntirish, ifоdаlаsh vа bоshqа mаqsаdlаr uchun хizmаt etаdigаn birliklаr vа shu birliklаrning o‘zаrо birikishi vа bоg‘lаnishini bеlgilоvchi qоnun-qоidаlаr yig‘indisi tushuniladi. So‘zlаsh qоbiliyati tushunchаsi оstidа mа’lum bir jаmiyatgа mаnsub shахsning, shu jаmiyatgа mаnsub tildаn оgоhligi, uning imkоniyatlаridаn fоydаlаnа оlish ko‘nikmаsi vа dаrаjаsi аnglаshilаdi. Nutq esа yuqоridа tа’riflаngаn tilning til qоbiliyati аsоsidа аyrim shаxs tоmоnidаn so‘zlаsh qоbiliyati ko‘mаgidа mа’lum bir kоmmunikаtsiya mаqsаdi uchun ishgа sоlinish yoki qo‘llаnish nаtijаsidir. Shu nuqtаyi nаzаrdаn til vа nutqning bir-birigа хоs bo‘lgаn mаvhum-kоnkrеt tаrzdаgi kоrrеlyat nisbiy mustаqil birliklаrigа e’tibоr qaratamiz.
Til muayyan birliklarning tizimidan iborat murakkab tizim hisoblanadi. Til birliklarining o‘ziga xos tabiati professor Sh. Rahmatullayevning ”Til qurilishining asosiy birliklari” qo‘llanmasida izchil bayon etilgan: ”Til-tabiiy yo‘sinda vujudga kelgan murrakkab ijtimoiy hodisa. Tilshunoslik ana shu murrakkab ijtimoiy hodisani o‘rganadi va o‘rgatadi. Tilshunoslik oldida turgan eng birinchi masala til so‘zini qanday tushunishdan boshlanadi. Til kishilar orasidagi eng muhum aloqa-aralashuv quroli deyiladi. Bu ta’rif-lingvistik ta’rif emas, falsafiy ta’rif. Tilshunoslik nuqtayi nazaridan yondashilsa, til so‘zini ikki xil mundarija bilan ishlatish mavjudligi ko‘rinadi: 1) Ijtimoiy hodisa bir butun holda tushuniladi, 2) Ijtimoiy hodisaning nutqqa zid qo‘yiladigan holatigina tushuniladi. Demak til deganda butunni ham (nutqni qamrab olgan holda), qismni ham (nutqni qamrab olmagan holda) tushunish mavjud. Til so‘zini bunday ikki xil mundarija bilan ishlatish bir qancha milliy tilshunosliklarda mavjud va uni bartaraf qilish harakati bor. Masalan, til so‘zini butunning nomi sifatida saqlab, nutqqa zidlanuvchi hodisani lison deb atash mumkin. Lison – kishining miyasida, miyaning til xotirasi qismida mavjud hodisalar va ularni ishlatish qoidalari. Nutq – miyada, til xotirasida mavjud hodisalardan va ularni ishlatish qoidalaridan foydalanish jarayoni va shu jarayonning hosilasi (Nutq jarayonining hosilasi tekst – matn deb yuritiladi). Demak, til hodisalariga ikki nuqtayi nazardan – lison nuqtayi nazaridan va nutq nuqtayi nazaridan baho beriladi, shu asosda til birliklari lisoniy birliklar va nutqiy birliklar deb farqlanadi. Lison – tilning kishi miyasidagi til xotirasi markazida mavjud birliklardan va ulardan foydalanish qoidalaridan iborat boylik. Nutq esa ana shu boylikdan foydalanish jarayoni va shunday jarayonning hosilasi. Lison kishi miyasida mavjud mavhum hodisa bo‘lib, uni aql bilan idrok qilamiz; nutq esa ana shu mavhum hodisadan foydalanish jarayonida yuzaga keladigan moddiy hodisa bo‘lib, uni talaffuz birliklari sifatida eshitamiz. Lisonga mansub, ya’ni til xotirasida mavjud hodisalarga lisoniy birliklar deyiladi; lisoniy birlikning nutqda moddiy shakl olgan holatiga nutqiy birlik deyiladi. Demak, har bir kishining miyasida lisoniy birliklarning ramzlaridan va ulardan foydalanish qoidalaridan iborat boylik bor, har bir kishi ehtiyojiga qarab bu boylikdan foydalanib nutq hosil qiladi. Inson tili asosini tovush tashkil qiladi: tilda bor hodisalar tovushlarda reallashadi. Tovush til birligi sifatida boshqa til birliklari uchun qurilish birligi bo‘lib xizmat qiladi. Shunga ko‘ra til tovushi til birliklarining birlamchi ifoda jihati deyiladi. Til tovushi lisoniy birlik sifatida miyadagi til xotirasi markazida ma’lum bir ramz sifatida aks etadi. Ana shu ramzda til tovushiga xos belgi-xususiyatlar haqida axborot bo‘ladi. Masalan, u tovushi haqida ”ovozdan iborat ” , ”og‘iz bo‘shlig‘i tor holatda”, ”tovush hosil bo‘lish oralig‘i til sathining orqa qismida ”, ”lablar aktiv qatnashadi degan axborot bor. Inson faoliyatini, shu jumladan til faoliyatini ham boshqaruvchi miya markazidan u tovushini aytish haqida ”ko‘rsatma”(impuls) berilsa, shu tovushning ramzida mujassamlashgan axborotga binoan tovush hosil qilish a’zolari harakatga kelib, ko‘rsatmaga binoan ma’lum holat egallaydi va o‘pkadan chiqayotgan havo ma’lum nutq tovushi sifatida, nutqiy birlik sifatida namoyon bo‘ladi”.
Tilning vazifalari ekvivalent emas. Tilning ushbu funktsiyalari asosiy sifatida tan olinadi, ularning bajarilishi uning paydo bo'lishi va konstitutsiyaviy xususiyatlarini oldindan belgilab beradi. Tilning eng muhim ijtimoiy funktsiyasi kommunikativdir. Bu uning asosiy xususiyatini - moddiy (tovush) shakli va kodlash va dekodlash qoidalari tizimining mavjudligini belgilaydi. Bu xususiyatlar ifoda va ma'noni idrok etishning birligini ta'minlaydi va saqlaydi. Ushbu funktsiya til tuzilishining pragmatik tarkibiy qismini tashkil qiladi, nutqni ishtirokchilarga va muloqot holatiga moslashtiradi. Til yordamida kishilar o‘z fikr va his-tuyg‘ularini bir-biriga yetkazadilar, shu orqali bir-biriga ta’sir etib, ijtimoiy ongni shakllantiradilar. Tilning ikkinchi asosiy ijtimoiy vazifasi mantiqiy (fikr shakllantiruvchi) funktsiyadan iborat bo'lgan bilish (kognitiv) funktsiyasi deb ataladi. Keyin fikr til shakllarida gavdalanib, nutqda ifodalanganda rasmiylashtiriladi va hissiy idrok qilinadi. Yana bir komponent: akkumulyativ (tarixiy) funktsiya bo'lib, unda til ijtimoiy tajribani to'plash vositasi, moddiy va ma'naviy madaniyatni shakllantirish va rivojlantirish vositasi bo'lib xizmat qiladi, shu bilan jamoat ongini o'zgartiradi.