Fakulteti iqtisodiyoti kafedrasi

Marketing tadqiqoti
Marketing faoliyatini aniqlashda marketing tadqiqotlari olib boriladi. Izlanish
belgilangan ko’rsatkichlar va yo’nalishlar bo’yicha olib boriladi. Demak, marketing
ilmiy tadqiqoti bu- bozorda yuz berayotgan va berishi mumkin bo’lgan o’zgarishlarni
belgilangan maqsad yo’nalishida olib borish demakdir.
Marketing ilmiy tadqiqotning tarkibi quyidagilardan iborat: bozor sharoitini
tadqiq etish, talabni o’rganish va tahlil etish, taklifni o’rganish va tahlil qilish;
xaridorning mahsulotga qo’ygan shartlarini o’rganish; bozorning rivojlanish istiqboli
tahlili; savdo uslub va shakllarini o’rganish; raqobatchi firmalar faoliyatini o’rganish
va baholash; mahsulot sotib oluvchi firmalar faoliyatini o’rganish; savdo, siyosat,
huquq, transport, tijorat, tajribalar sharoitlarini o’rganish; firma xo’jalik faoliyatining
tahlili; mahsulotning raqobatbardoshligining tahlili; firmaning raqobat
imkoniyatlarini baholash.
Har bir tadbirkor o’z imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda maqsadlariga
erishish uchun marketing ilmiy tadqiqotlarini olib boradi.
Bunda biznes faoliyatining tanlangan strategiyasi va taktik rejalari amalga
oshiriladi.
Tadbirkor marketing ilmiy tadqiqotlarini olib borish natijasida jamlangan
ma’lumotlar faoliyatni boshqarishda qarorlar qabul qilish uchun muhim ahamiyat
kasb etadi.
Ishlab chiqarilgan mahsulotlar iste’molchilar ehtiyojlarini qondirishi lozim.
Aks holda ular biznes faoliyatini rivojlantirishga salbiy ta’sir etadi.
Marketing ilmiy tadqiqotlari olib borishi uchun zarur ma’lumotlar ko’lami juda
kengaygan hozirgi sharoitda bu ma’lumotlarni tartibga solish va zarur paytlarda
ulardan foydalanish talab etiladi.
Marketing ilmiy tadqiqoti davomida ilk tasavvurga ko’ra, bozor, xaridor,
raqobatchi va mahsulot xususidagi barcha axborotlarni kerakli shaklga jamlash va
amaliy faoliyatda ularga tayanish samarali hisoblanadi. Bunda ko’proq ushbu
ma’lumotlarni to’g’ri tartibga sola bilish, yangilab, boyitib borish, ulardan o’z o’rnida
foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi.
To’plash mumkin bo’lgan marketing xususidagi ma’lumot manba’alarini
shartli ravishda birlamchi va ikkilamchi turlarga bo’lish mumkin. Birlamchi
ma’lumotlarga zarur maqsad uchun yangidan olingan ma’lumotlar, ikkilamchi
ma’lumotlarga esa boshqa maqsadlar uchun yig’ilgan, qayta ishlangan, turli
manbalarda (jurnal, gazeta, televedenie va hokazolar) e’lon qilingan ma’lumotlar
kiradi.
O’zbekiston Respublikasida axborotlar yig’ish manbalari o’ziga xos
xususiyatlarga ega. Bu xususiyatlarga ko’ra, marketing bo’yicha ma’lumotlar olish
manbalari ushbu sohadagi mutasaddi tashkilotlarning ma’lumotlari bo’lishi mumkin.
O’zbekistonda ishlab chiqaruvchi, xizmat ko’rsatuvchi va iste’molchilar
o’rtasida keng miqyosda sodir bo’ladigan o’zaro munosabatlarni
muvofiqlashtiruvchi, ularga ko’p qirrali xizmatlar ko’rsatuvchi hamda shu bilan bir
qatorda ishchi kuchlarini oqilona joylashtirishga xizmat qiluvchi turli muassasalar
24
majmui bo’lmish bozor infratuzilmalari shakllantirilmoqda. Chunki bozordagi
munosabatlarning muvozanati talab va taklifning miqdori va tarkibi jihatidan doimo
bir-biriga muvofiq kelavermaydi. Demak, bozor iqtisodiyotining infratuzilmalarini
shakllanishi o’z muammolariga ega. Ularni ijobiy hal etishni davlat o’z zimmasiga
olgan bo’lib, infratuzilma dunyoning ko’pgina mamlakatlarida, shu jumladan,
O’zbekistonda ilmiy va amaliy tadqiqotlar olib borilmoqda.
Bunday tadqiqotlar qatoriga G’ulomov S.S., Samatov G’.A., Xusanov R.
Xotamov Q.X. va boshqalarning ilmiy asarlarini kiritish mumkin.
Biroq, shuni ta’kidlash lozimki, respublikamizda, ayniqsa, qishloq
xo’jaligidagi transport infratuzilmasi faoliyatining samaradorligini oshirish yetarlicha
ilmiy va amaliy tadqiqot qilinmagan.Ayniqsa, Qishloq va Suv xo’jaligi vazirligi
tasarrufidagi texnikalardan samarali foydalanish uchun, ularni o’z vaqtida sifatli qilib
texnik xizmat ko’rsatish va ta’mirlash, ish jarayonida to’la foydalanish, material
xarajatlari maqsadsiz sarflashga yo’l qo’ymaslik natijasida samaradorlikni oshirish
imkoniyatlarini yaratish lozim.
Ilmiy-amaliy tadqiqotni amalga oshirishda O’zbekiston Respublikasi
Makroiqtisodiyot Vazirligi va Davlat Statistika Qo’mitasi, Qishloq va Suv xo’jaligi
vazirligi, viloyatlar mahalliy hokimiyatlari tomonidan ishlab chiqilgan iqtisodiy
faoliyatga, moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish infratuzilmalari faoliyatiga oid
dasturlardan keng foydalanish mumkin.
Marketing ilmiy tadqiqot ishlarini amalga oshirishda tizimli tahlil va sintezli
tahlil, ilmiy abstraksiya va monografik bayon usullaridan, hamda boshqaruvning
ierarxik tizim nazariyasi, optimal yechimlar qabul qilish nazariyasi, operatsiyaviy
tadqiqotlar, mikroiqtisodiy va makroiqtisodiy modellashtirish usullaridan
foydalanishi mumkin.
Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati qishloq xo’jaligining ishlab
chiqarish infratuzilmasi, qishloq xo’jalik firmalari, dehqon xo’jaliklari, agrofirmalar,
agrotexnik xizmat ko’rsatish markazlari, transport, qishloq xo’jalik texnikasi, savdo,
tayyorlov ob’ektlari, moddiy- texnik ta’minoti birgalikdagi faoliyatini
boshqaruviniamalga oshirish mexanizm va vositalarini yangi variantlar, ixcham
texnik vositalar va usullar bilan to’ldirishda namoyon bo’ladi va ularni
takomillashtirishga imkon yaratadi.
Marketing ilmiy tadqiqoti asosida ma’lumot olishning quyidagi usullari
mavjud: kuzatish; eksperiment; so’rov; kabinet tadqiqoti; dala tadqiqoti; anketa.
Kuzatish uslubi iqtisodiy, ijtimoiy sohalar statistikasida ko’p qo’llaniladigan
ma’lumot yig’ish uslubi sanaladi.
Marketing ilmiy tadqiqotlari olib borishning keyingi usuli eksperiment, ya’ni
taqqoslash usuli hisoblanadi.
Marketing tadqiqotlarini olib borishning so’rov uslubi biznes faoliyati
yo’nalishida, jumladan, iste’molchilarning qiziqishlari, ishtiyoqlaridagi o’zgarishlar,
mamnunligi va shunga o’xshash yo’nalishdagi tadqiqotlarda keng qo’llaniladi.
25
Kabinet tadqiqotlari uslubi ikkilamchi ma’lumotlar to’plash maqsadida rasmiy
bosma ma’lumotlar, ya’ni, ommaviy ma’lumotlar vositasida to’plangan manbalar
asosida amalga oshiriladi.
Dala tadqiqoti uslubini qo’llash jarayonida olingan ma’lumotlar boshlang’ich
ma’lumotlar hisoblanib,ular bozorning o’zida o’rganiladi.
Anketa uslubi orqali yirik tadbirkorlar va marketing ilmiy tadqiqotlariga
moslashgan korxonalar tadqiqotlarni anketa uslubida muammolarni hal qiladilar.
Masalan: mahsulotlarni sotib olish shakli, uslubi, xaridorning manzili, sotuvdan keyingi
xizmat ko’rsatish bilan bog’liq muammolar va ularni hal etish yo’llari;
iste’molchilarning yangi mahsulotlarga nisbatan munosabati; iste’molchilarning
muayyan mahsulotlarga bo’lgan ishtiyoqi, iste’mol qilish xususiyati, daromadlari va
boshqa belgilariga ko’ra segmentlarga ajratish va shu kabilar.