Фалсафа 2-семестр Ражаббоев Равшанбек

сал баён қилади. Сўз воситасида ифодалашнинг афзаллиги унинг аниқ бўлишила, тубан бўлмаслигидандир, дсйди мутафаккнр.
Санъат, Аристотелнинг таъкидлашича, кипшларнинг қайта яратишга мойштигилан тукилади. Тақлид қилиш, биринчидан, кишида болаликдап бошланади »а улар бошқа махлуқотлардаи гақлид қилиш қобшшятлари юқори бўлганлиги учун дастлабки би;1имни ола бошлайдилар. Иккинчидан, озиқ-овқатларни та-наввул қилиш барчага лаззат келтиради. Бу оркали Аристотел кишилар адабий асарларни кузатиб лаззатланишларни тушун-тиришга ҳ;1ракат қилади. Бу лаззат, унинг фикрича, «билиш» қувончида яширинган бўлади.
Масалан, биз ҳақиқатан кўришни ёқтирмаган нарсани гас-вирда маза қилиб кўрамиз. Мисол угун йиртқич ҳайвонлар тас-вири. Бунииг сабаби шундаки, илм олиш нафақат лонишмацд-ларга, балкн бошқа одамларга ҳам ёқади. Лекин фарқи шунда-ки бошқа кишилар илмни қисқа муддатла оладилар. Улар тас-вирга мажнунлик билан карайдилар, чунки улар якка-якка бу-юмлар борлигини ўрганишлари, мулоҳаза юритишлари мумкин. Масалаи, бу фалон нарса дейлик. А^ар борди-ю, шу нарсани у аввал кўрмаган бўлса, уша тасвир ўхшатиш йўлисиз лаззат бағишлайди. Лекин лаззатланиш ишлови, ранги ёки бирон-бир шу турдаги сабаб орқали намоён бўлади. Бундан хулоса чиқа-риб, шуни айтиш керакки, Аристотел эстетик лаззатнинг ман-баини ғоялар дунссидан эмас, гажриба доирасидан ташқарида-ги моҳиятдан эмас, балки кишилариинг реал хоҳишлари орқа-ли билишга боғлиқ, дсйди.
Сапъат билувчанлик характериг«1 эга, аниқроғи, у кишячар билиш фаолиятининг шаклларидан биттасидир.
Аристотсл санъатниш борликдаги имкониятини фаол, ижо-дий юксак, бадиий маҳорат билан ифодалаш, деб билгаи. Му-тафаккир тили билан айтгапда, умуман санъат, хусусан, яхши трагсдия инсонни поклайди, уни смонликлардан сақлайди. Яхши грагедия оддий ва содда бўлмасдан, балки кўигина турли-ту-манликни ўз ичига олади, унда даҳшатли ва ачииарли воқеалар бир-бирига қўшилиб кетади. Трагедияда ҳурматли кишилар бахт-саодатдан кетма-кет бахтсизликка учраб турувчилар сифатида ифодаланмаслиги керак, акс ҳолда томошабинда на ачиниш, на раҳм-шафқат, на қўрқув туғилади. Ш>тшнгдек, ярамас киши кетма-кет бахтиёрликдан бахтсизликка тушиб турган ҳолда тас-вирланмаслиги керак, чунки қайғуриш, безовталаниш, азобла-ниш гуноҳсизнинг бахтсизлигига нисбатан найдо бўлади, хо-лос, дейди м>тафаккир.
Аристотел санъатнинг вазифаси воқеликни мсханистик тарз-да қайта тикламасдан, балки уни ижодий акс эттиришдир, дейди. Агарда бадиий асарнннг таъсирчанлиги катта бўлиишни таъминлашла аниқ қайта тиклаш шарт бўлмаса, ундан чеки-ниш мумкин. Воқеликпинг ҳақиқатлигидаи ҳар қандай чски ниш бадиий жиҳатдан оқланмоғи лозим. Демак, бадиий ҳаққонийлик нарса ва ҳодисани оддий. тўғри, қайта тиклашга олиб келмайди. Аристотел даврига келиб, санъатнинг турлари ва кўрннишлари нисбаган аннқ белгиланган ва гараққистнинг етарли, юқори босқичила кўтарилди. Шундай қилиб, саньатни турларга ажратиш масаласини қўйиш учун керакли аииқ мате-риаллар тўпланпш эди. Аристотсл «Поэтика» асариниитучинчи бобида тақлиднинг уч хил фарқларини баен этади. Булар — восита, иредмет ва услубдан иборатдир. Унинг фикрича, сань-атнинг барча турлари бир^биридан тақлид қилиш воситаси би-лан ажралиб туради. Масадан, товуш, мусиқа, қўшиқнинг, ранг, шакл эеа расм ва ҳайкалтарошликнинг, ритмик ҳаракат ўйин-нинг, сўз ва ўлчов шеъриятнинг воситаси ва ҳ.к. Юқорида номлари келтирилган санъат турларини Аристотел ўз навбати-да, ҳаракатдаги сзнъат (иоэзия, мусиқа, рақс)га ва турғ>'н санъат рассомчилик ва ҳайкалтарошликка бўлади.
Файдасуф сўз санъатини, айниқса, тур ва кўринишларга бўлади. Тақсимлзниш асосида тақлиднинг объекти ва шакллар хусусиятларига батафсил тўхталади. Аристотелнинг ижодий жа-раён тўғрисидаги фикрлари кишида катта қизиқиш уйғотади. Бааиий асар яратиш жараени ва унн ашлаш интсдлектуал акт-дир, дейди у. Файласуфнинг таъкидлашича, ижодий жараён инсоннинг билиш фаолияти билан боғлиқ. Шундаи қилиб, унинг нуқтаи иазарича, ижодий жараётш англаш мумкин. Файласуф санъат асарларини яратишда қўлланиладиган муайян меъёр, қонун-қоидадарга амал қилишга интилади.
Санъатдаги донолик, дсйди у, ўз санъатида энг аниқ бўлган-ликдир. Фидияни биз доно ҳайкалтарош ва Поликлитни эса доно ўймакор, деб тан оламиз. Донолик санъатдаги мукаммал фазилатдир.