Фалсафа 2021 №3. p65

MATERIALLAR VA METODLAR
Bu tushunchalar, aslini olganda, falsafa tarixida ancha ilgari ham shunga o’xshagan qarashlar
ilgari surilgan bo’lsada, aynan tasavvuf falsafada bu nazariya Ibn al-Àrabiyga nisbatan beriladigan
vahdatul vujud ta’limotiga borib taqaladi. Lekin, ibn Àrabiyning o’zi ushbu atamani, aynan
“vahdatul vujud” tarzida qo’llamagan. Àmmo izdoshlari uning ta’limotini o’rganib, uni shu
atama bilan mashhur etganlar.
Ibn al-Àrabiy Àbu Bakr Muhammad (taxallusi; Shayx al-Àkbar «Buyuk Shayx») (1165.7.8,
Mursiya, Ispaniya - 1240.16.11, Damashq) - arab mutafakkiri va shoiri, sufiylikning ko’zga
ko’ringan namoyandasi. Falsafiy dunyoqarashiga vahdat ul-vujud ta’limoti xos bo’lib, hamma
narsaning yagona asosi ilohiy substantsiya (ruh, ideya) dir, deb hisoblaydi. Sufiy sifatida Àllohni
oliy, mutlaq haqiqat holda anglash va unga ko’ngilni poklash orqali erishishni tan olgan. Uning
“al-Futuhot al-Makkiyya” (“Makka g’alabalari”), “Fusus alhikam” (“Hikmatlar durdonasi”),

---

50
Philosophy and life / ¹ 3 (14) 2021
“Kitob as-sab’a” (“Etti hikmat kitobi”), “Mafotih al-g’ayb” (“G’ayb kalitlari”), “Kitob
alhaq” (“Haqiqat kitobi”) kabi 400 ga yaqin asari bor.
1
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Àlisher Navoiy “Nasiyim ul-muhabbat”ning Shayx Muhyiddin Muhammad b. Àli b.
Àrabiy h. s. maqolasida ibn al-Àrabiyni quyidagicha ta’riflaydi: Vahdati vujud qoyillarining
qudvasidur (etakchi, boshliq). Zohir fuqaho va ulamosidin ko’p anga ta’n qilibdurlar.
Fuqahodin oz va so’fiydin jamoate ani buzurg tutubturlar. Uni yuksak ehtirom bilan
ulug’ladilar, so’zlarini maqtab, madh etdilar, baland martabasini sifatladilar, behisob
karomotlaridan xabar berdilar, deb yozgan.
Uning asarlari xususida: “...Va anda kelturubdurki, alarning musainafoti (asarlari) besh
yuzdin ortiqroqdur va Hazrat Shayxning ba’zi ashobining iltimosi bila o’z musannafoti
fihrastida risola bitibdurlar. Ànda ikki yuz ellikdin ortiqning otin mazkur qilibdurlar, ko’praki
tasavvufda” [À.Navoiy, 2001: b. 394-396]. Ya’ni, manbalarda uning asarlari soni besh
yuztadan ziyod deyiladi lekin, o’zi asarlarining ro’yxati bitilgan bir risolasida 250 dan
ortiq asarini keltirgan deydi [À.Navoiy, 2001: b. 394-396].
Tasavvufshunos olim H. Beruniy o’z tadqiqotlarida, ibn al Àrabiyni va uning izdoshlarini
vahdat ul-vujud ta’limoti uchun bir qator ulamolar tomonidan kofir deb fatvo berilgani,
lekin, boshqa bir guruh olimlar qo’llaganligi va unga ergashib asarlar yaratganligini aytib
o’tgan. Shu bilan birga, bu ta’limot islom olamida juda ko’p tortishuvlar, bir-birovni
“takfir” deb, ya’ni kufrda ayblashlar, va qatl kabi ayanchli holatlarni musulmonlar boshiga
solishi bilan harakterli bo’lib qoldi deyiladi.
2
Ibn al-Àrabiyning vahdat ul vujud ta’limotning irfoniy talqini, uning Naqshbandiya
tariqati shayxlariga ta’siri xususida J.Xolmo’minovning doktorlik ishida to’xtab o’tilgan.
Jumladan, À. Jomiy va Navoiyning vahdatul vujudga oid qarashlari misol keltirilgan
[Xolmuminov J., 2020: b. 64].
Vahdat-ul vujud mavzusi, hozirgi kunimizda ham sof ilohiyot namoyondalari tarafidan
ehtiyotkorlik, hatto raddiya bilan qabul qilinadi. Shayx Muhammad Sodiq Muhammad
Yusufning, “Tasavvuf haqida tasavvur” kitobida: “...vahdatul vujud masalasining qayta
maydonga chiqishini istamas edik. Men o’zim bu masalaning birovning esiga tushib qolishini
aslo istamas edim. Bu masaladan xabardor birodarlarga ham uni qo’zg’amaslik kerakligini
aytib yurar edim. Àmmo biz istaymizmi, yo’qmi, asta-sekin vahdatul vujud masalasi
maydonga kirib kela boshladi.
3
Bu yerda ham tasavvufning sunniy talqini, falsafiy va ayniqsa
ilmiy-ma’rifiy talqini kelisha olmasligini anglash mumkin.
Shayx hazrat o’zlari vahdatul vujudni qisqacha quyidagicha ta’riflagan: «Àlloh taolodan
boshqa barcha narsalar shu’un va ta’yinotlar olami (aniq va aniq bo’lmagan narsalar olami) dir.
Barcha shu’un va ta’yinotlar U zotning ko’rinishlaridir. U zot ularda zohir va aralashib yuruvchi
bo’lgandir. Bu aralashib yurish hulul (doxillik, kirish) va ittihod (birlashish, birlik) nazariyasi
sohiblari aytgani kabi emasdir. Balki bu aralashib yurish bir sonning boshqa sonlar ichida
yurgani kabidir. Hamma sonlar birliklardan iboratdir. Àmmo olamda faqatgina bir muayyan
narsa yoki bittagina zot zohir bo’ladi, xolos. Àna o’sha zot Àllohning muqaddas zoti shaklida
zohir bo’lgandir. Àllohning zoti esa ko’p adadlarda zohir bo’ladi. Bas, Àlloh avval va oxir,
zohir va botin, sheriklar va tengdoshlardan ustindir”.
1 https://qomus.info/encyclopedia/cat-i/ibn-al-arabiy-uz
2 https://ahlisunna.uz/ibn-arabiy-haqida
3 https://islom.uz/maqola 1186

---