Фалсафа асос doc
Download 1.03 Mb. Pdf ko'rish
|
falsafa asoslari
|
Uchinchi savol: Kushon imperiyasi, buddaviylik, Moniy, Mazdak ta‟limoti va ularning
mohiyati masalasini yoritishda Buddaviylik diniy ta‟limot sifatida qadimgi Hindistonda eramizdan avvalgi VI asrning oxiri va V asr boshlarida vujudga kelgan. U jahonda keng tarqalgan dinlardan biri hisoblanadi. Bu ta‟limotga asos solgan donishmand Sidharta urug„idan chiqqan Gautama hisoblanadi. Keyinchlik u “Budda”, ya‟ni, nurlangan degan laqabga ega bo„lgan. Buddaviylik dini Islomga qadar Markaziy Osiyoda keng tarqalgan qadimgi dinlar orasida mavqe jihatdan juda katta o„rin tutadi. Bu ta‟limot Markaziy Osiyoga eramizdan avvalgi II-I asrlarda kirib kelgan. Tarixiy manbalarning ko„rsatishicha, uni Toharistonga Balxlik savdogarlar olib kelishgan. Kushonlar imperiyasi davrida buddaviylik dini hukmron dinga aylangan edi. U din “Halqchil” bo„lganligi uchun Markaziy Osiyoga keng yoyilgan. Buddaviylikning Markaziy Osiyoga yoyilishi quyidagi to„rt bosqichdan iborat: Birinchi bosqich: Kushonlardan oldingi davr. Bu eramizdan avvalgi I asrga to„g„ri keladi. Ikkinchi bosqich: Kushonlar davri (eramizning II-IV asrlari). Bu davrda buddaviylik markaziy Osiyoga keng tarqalgan edi. Ayniqsa, uning ahloqqa oid, halq ommasini sabr-qanoat va 13 bardoshga da‟vat etuvchi g„oyalarni ilgari surganligi muhim ahamiyatga ega. Uchinchi bosqich: Bu davrda Markaziy Osiyoda Buddaviylik ta‟limotining manbalari yoyilgan. To„rtinchi bosqich: (IX-XIV asrlar) Islom Markaziy Osiyoga hukmron dinga aylanishi bilan bu din siqib chiqarilgan, juda zaiflashib ketgan davr bo„lgan. Buddaviyliking O„zbekiston va Hindiston halqi o„rtasida o„z davrida ma‟naviy ko„prik bo„lib xizmat qilganligi aniq. Halqlarimiz orasidagi do„stlik va hamkorlikning ildizlari o„sha davrga borib taqaladi. Shuni qayd etishimiz kerakki, Moniy ta‟limoti yurtimizda buddaviy-likdan keyin keng tarqalgan edi. U Zardushtiylik va xristianlikning sintezlashuvi natijasida vujudga kelgan. Moniy fors va arab tillarida bir necha risolalar yozgan. Ammo ular bizgacha yetib kelmagan. Moniy hatto “Moniylik yozuvi” nomli alifbo ham tuzgan. Uning ta‟limoticha, hayotda dastavval nur dunyosi - yaxshilik va zulmat dunyosi - yovuzlik bo„lgan. Ular o„rtasida abadiy kurash boradi, inson ikki unsurdan (ruh - nur farzandi, jism - zulmat mahsuli) iborat. Moniylik halq ommasi manfaatlarini himoya qiluvchi ta‟limot bo„lgan sababli hukmron mafkura qarashlarga duch kelgan. Moniylik ta‟limoti asosida Mazdak ta‟limoti yuzaga keldi. U eramizning V-VI asrlarida keng tarqalgan edi. Uning asoschisi Mazdak (470-529 yillar) bo„lgan. Mazdak va uning maslakdoshlari o„z qarashlarida halq ommasiga suyangan. Halqning ozodlik, erkinlik, hurlik yo„lida olib borgan harakatlariga rahnamolik qilgani uchun tez fursatda ularning tarafdorlari ko„payib borgan. Mazdakiylik ijtimoiy tengsizlikni bartaraf etish yo„lida kurashga da‟vat etuvchi mafkura sifatida xizmat qilgan. Unda asosiy yovuzlik - boylikka hirs qo„yish va o„ta qashshoqlik qoralangan. Bu insonparvar harakatdan cho„chigan shoh Mazdakni turli hiylalar bilan o„limga mahkum etadi. Mazdakchilar harakati eramizning VI asrida bostirilishiga qaramay, turli mamlakatlarda muayyan darajada davom etgan. Markaziy Osiyoda Muqanna, Ozarbayjonda Bobak boshchiligidagi dehqonlar va shahar kambag„allarining zulmiga qarshi kurashlar bunga misol bo„la oladi. Markaziy Osiyoda vujudga kelgan qadimgi falsafiy ta‟limotlar, ular ilgari surgan g„oyalar bugungi kunda ham katta ahamiyatga ega. Yuqorida sanab o„tilgan qadimgi diniy, falsafiy ta‟limotlar, ya‟ni Zardushtiylik, uning muqadas kitobi “Avesto”, Moniy ta‟limoti, “Moniylik yozuvi”, Mazdakiylik harakati jamiyatda adolat, erkinlik va teng huquqlilik tamoyillarini qaror toptirishga da‟vat etgan. Mustaqillik tufayli ajdodlarimiz yaratgan boy va o„lmas madaniy merosni o„rganish va ulardan foydalanish imkoniyatlari tug„ildi. |
