Фалсафа асос doc

Ikkinchi  savol.  Borliq  shakllari.  Borliq  o„zining  mavjudlik  shaklla-riga  ko„ra  xilma  - 
xildir.bizni  qurshab  turgan  yaxlit,  bir  butun  dunyo  eng  umumiy  borliq  bo„lib,  u  kundan  -  kun  real 
mavjud  narsalardir.  Ushbu  narsa  va  hodisalarning  ham  biri  o„ziga  xos,  boshqalarida  mavjud 
bo„lmagan  tomonlar,  xususiyatlarga ham  ega.  Inson  o„z  faoliyatida  ularni  bilish  jarayonida borliq-
ning  bu  turli  ko„rinishlaridan  kelib  chiqib,  umumiylashtirishga,  guruhlash-tirishga,  muayyan  yaxlit 
tizimlarga  birlashtirishga  kirishadi.  Dunyodagi  barcha  narsa  va  hodisalar  ular  borligining 
ko„rinishlariga  ko„ra,  turli  shakllarga  birlashtirish  kishilarning  kundalik  hayotidagi  oddiy 
jarayonlardir.  Insonlar  amaliy  faoliyatlarida  borliqning  turli  shakllari  o„rtasidagi  umumiylik  va 
farqlarga  albatta  e‟tibor  beradilar.  Borliq  shakllarini  bilishda  ularni  farqlash,  ajratish,  kishilarning 
amaliy  faoliyatida  dunyoni  tushunishda  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Shuning  uchun  falsafiy 
muammolarni  o„rganish  borliq  kategoriyasining  mazmunini  o„rganishdan,  borliqning  asosiy 
shakllarini tahlil qilishdan boshlanadi. 
Borliq  shakllarini  bir-biridan  farq  qiluvchi  va  ayni  vaqtda  bir-biri  bilan  o„zaro  aloqadorlikda 
bo„lgan quyidagi turlarga ajratish mumkin: 
a)  insondan, uning ongidan tashqarida ob‟ektiv reallik sifatida mavjud bo„lgan narsalar, 
hodisalar, jarayonlardan iborat moddiy borliq; 
b)  faqat inson, uning ongi bilan bog„liq sub‟ektiv reallik sifatida mavjud bo„lgan fikrlar, 
g„oyalar, qarashlar tizimidagi ma‟naviy borliq. 
Shuni  aytish  kerakki,  borliqning  bu  turlari  o„rtasidagi  farq  nisbiy,  chunki  ular  bir-birlariga 
o„tib  turishi  mumkin.  Shu  bilan  birga  ularning  har  biri  o„z  navbatida  yana  bir  qancha  shakllar  va 
ko„rinishlarga bo„linishi mumkin. 
Insonni qurshab turgan tabiat, tabiatni tashkil qilgan turli narsa va hodisalar, barcha noorganik 
va  organik  moddalar  olami,  o„simlik  va  hayvonot  dunyosi,  insoniyat  kishilarning  o„zi  va  ularning 

---

32 
 
o„zaro  ijtimoiy  munosabat-laridan  tashkil  topgan  jamiyat  -  bularning  barchasi  moddiy  borliq 
ko„rinishlaridir. 
Shunga ko„ra moddiy borliqni quyidagi konkret turlarga ajratish mumkin: 
1.  Tabiiy borliq yoki tabiat borligi; 
2.  Insoniy borliq yoki inson borligi; 
3.  Ijtimoiy borliq yoki jamiyat moddiy borligi. 
Moddiy borliqning bu turlarining har biri o„z tabiatlari jihatidan yana bir necha ko„rinishlarga 
bo„linadi. 
Ma‟naviy borliq inson ongi bilan bog„liq barcha ma‟naviy hodisalar: fikrlar, g„oyalar, 
qarashlar, ijtimoiy ong shakllari, inson va jamiyatning bir butun ma‟naviy - madaniy hayotdir. 
a)  Tabiiy borliq va uning ko„rinishlari 
1. Tabiatdagi narsa va hodisalarning, jism va jarayolarning asl tabiiy borligi. 
2.  Tabiatdagi  narsa  va  hodisalar  asosida  inson  tomonidan  yaratilgan  narsalarning  tabiiy 
borligi. 
b)  Inson  borligi.  Inson  borligi  alohida  kishi  borligi  va  butun  insoniyat  borligi  ko„rinishlarida 
mavjud bo„lishi jihatidan o„ziga xosdir. Biroq bu inson borligida tabiat va jamiyatdagi hamma 
narsalar uchun umumiy bo„lgan tomonlar, xususiyatlar ham mavjud. Bu jihatdan inson borligi 
o„z tabiati va mohiyatiga ko„ra eng murakkab borliq shaklidir, u hamma borliq shakllarining 
ma‟lum tomonlarining dialektik borligini namoyon etadi. 
Inson eng avvalo boshqa jonzotlardan has qiluvchi va fikrlovchi jonli tanaga ega bo„lgan 
alohida real tabiiy individ sifatida mavjud ekanligiga alohida e‟tibor qaratish lozim. 
c) Ma‟naviy  borliq.  Ma‟naviy  borliq  aslida  inson  borligining  bir  ko„rinishi  bo„lib,  u  individ  va 
ijtimoiy  ong  jarayonligini  o„z  ichiga  oluvchi  ma‟naviylik,  ma‟naviy  qadriyatlar,  ma‟naviy 
boyliklardin iborat. Ma‟naviylik inson va insoniyatning nodir fazilati bo„lib, u inson ruhiyati 
bilan chambarchas bog„liqdir. Ma‟naviylik - bu ko„p qirrali ong va ongsizlik jarayonlarini o„z 
ichiga  oluvchi  insonning  kundalik  hayot  tajribalari,  uning  tabiat  va  jamiyat  bilan  bo„lgan 
munosabatlarida  hosil  qilingan  malakalari,  ko„nikmalari,  uning  shaxs  sifatida  shakllanishi 
davomida egallagan ahloqiy, siyosiy, huquqiy, falsafiy, diniy qarashlari, badiy, texnik fikrlari 
yig„indisi hisoblanishiga alohida e‟tiborni qaratish kerak. 
d)  Ijtimoiy  borliq.  Ijtimoiy  borliq  ham  borliqning  shakllaridan  biri  bo„lib,  ijtimoiy  borliq 
deyilganda, individual akka shaxs va jamiyat hayotining hamma 

---

33 
 
tomonlari emas, balki ularning faqat moddiy hayoti tushuniladi. 
Ijtimoiy borliq jamiyatning moddiy ishlab chiqarish munosabat-larining umumiy 
yig„indisiga alohida ahamiyat kasb etadi.