Falsafa asoslari

Almashtirish (lot.—conversio) shunday mantiqiy xulosa chiqa-
rish usuliki, unda xulosa berilgan mulohazadagi subyekt va pre-
dikatning o'rnini almashtirish orqali keltirib chiqariladi
1
. 
Turli mulohazalardan bunday usul vositasida xulosa chiqarish 
quyidagi jadvalda ko'rsatilgan: 
№ 
1 
Xulosa asosi 
A. Hamma S-P 
Xulosa 
A. Hamma P-S 
Almashtirish turi 
Sof almashtirish 
1
Look: Morris R. Cohen Ernest Nageian introduction to logic and scientific 
method New Dehli. 2007. P 58. 
233 

---

2 
3 
4 
5 
E. Hech bir S-P 
emas 
I. Ba'zi S-P 
A. Hamma S-P 
I. Ba'zi S-P 
E. Hech bir P-S 
emas 
I. Ba'zi P-S 
I. Ba'zi P-S 
A. Hamma P-S 
Sof almashtirish 
Sof almashtirish 
Toraytirilgan al-
mashtirish 
Kengaytirilgan al-
mashtirish 
Juziy inkor mulohazadan (0) almashtirish usuli bilan xulosa 
chiqarib bo'lmaydi. 
Almashtirishga misol: 
1-misol. A. Hamma shifokorlar oliy ma'lumotlidir. 
I. Ba'zi oliy ma'lumotlilar shifokorlardir, 
2-misol. E. Hech bir inson tosh emas. 
E. Hech bir tosh inson emas. 
3-misol. I. Ba'zi yoshlar tadbirkordir. 
I. Ba'zi tadbirkorlar yoshlardir. 
4-misol. A. Hamma odamlar jonli mavjudotdir. 
I. Ba'zi jonli mavjudotlar odamlardir. 
5-misol. I. Ba'zi san'atkorlar qo'shiqchidir. 
A. Hamma qo'shiqchilar san'atkordir. 
Demak, almashtirish usuli qo'llanganda mulohazadagi sub-
yekt va predikat hajmi aniqlanadi va shu asosda mulohazadagi 
terminlar o'rni almashtirilib, xulosa chiqariladi. Bu usul, ay-
niqsa, tushunchaga berilgan ta'riflarning to'g'riligini aniqlashda 
muhim ahamiyatga ega. 
HI. Predikatga qarama-qarshi qo'yish (lot.— contrapositio) 
bevosita xulosa chiqarishning mantiqiy usullaridan biri bo'lib, bu 
usul qo'llanganda berilgan mulohaza avval aylantiriladi, so'ngra 
almashtiriladi. Natijada hosil bo'lgan mulohazaning (xulosaning) 
subyekti asos mulohaza predikatiga zid, predikati esa uning sub-
yektiga mos bo'ladi. Bu usul bilan quyidagi ikki formula asosida 
xulosa chiqarish mumkin: 
S-P 
1P-~\S 
S-P 
p-m 
234 

---

Masalan: 
A. Hamma musulmonlar Islom diniga e'tiqod qiladilar. 
E. Islom diniga e'tiqod qilmaydiganlarning hech biri musul-
mon emas. 
Juziy tasdiq mulohazadan predikatga qarama-qarshi qo'yish 
usuli bilan xulosa chiqarib bo'lmaydi. Chunki, juziy tasdiq mu-
lohazani aylantirsak juziy inkor hukm kelib chiqadi. Undan al-
mashtirish orqali xulosa chiqarib bo'lmaydi.