Фалсафий тафаккур тараққиёти босқичлари: Ғарб фалсафаси

Пифогорчилар - қадимги юнон файласуфи ва математиги Пифогор тарафдолраи ва издошлари (Милоддан аввалги VI асрнинг 2-ярми-V аср бошлари).

• Асосий қарашлари

• Барча нарсаларнинг бошланғич асоси сонлар деб ҳисоблаганлар (воқеликдаги барча нарсаларни ва воқеаларни сонларга боғлаш ва сонлар ёрдамида ўлчаш мумкин);

• Оламни сонлар орқали билишни ҳимоя қилганлар (сонлар орқали билишни ҳиссий идрок орқали билиш деб билганлар);

• Бирликни барча нарсаларнинг майда зарраси деб ҳисоблаганлар;

• Оламнинг диалектик бирлигини кўрсатувчи «протокатегорияларни» ажратишга ҳаракат қилганлар (тоқ-жуфт, ёруғ-қоронғу, тўғри-қийшиқ, ўнг-сўл ва ҳ.к.).

Элейликлар – элей фалсафа мактаби намоёндалари, эрамиздан аввалги VI-V асрларда қадимги Элей ҳозирги даврдаги Италия ҳудудида яшаганлар.

• Бу мактабнинг машҳур файласуфлари

• Асосий қарашлари

• Парменид;

• Элейлик Зенон;

• Самослик Мелисс

• Билиш муаммоларини ўрганганлар;

• Ҳиссий билиш ва олий руҳий билишни ажратадилар (фикр);

• Монизм тарафдори бўлганлар-турли ҳодисаларнинг ягона бошланғич асосдан пайдо бўлганлигини тан оладилар;

• Барча нарсалар ғояларнинг моддий ифодаси деб ҳисоблаганлар (идеализмнинг бошловчилари бўлганлар).

• Суқрот (милоддан аввалги 469-399 й). Софистикага алоқадор файласуфлардан бири.

• Хусусиятлари

• Суқрот фаолиятининг тарихий аҳамияти

• Суқрот йирик фалсафий асарларни яратмаган бўлсада, тарихга буюк колемист, (баҳсга чорловчи) донишманд, файласуф-педагог сифатида ном қолдирган.

• Билимни тарқатишга, фуқароларнинг маърифатли бўлишга хайриҳоҳ бўлган;

• Суқрот яратган ва қўллаган асосий метод «майевтика» номини олди. Унинг моҳияти шундаки, мантиқий усуллар, қарши саволлар ёрдамида суҳбатдошни ҳақиқатни мустақил топишга йўналтириш.

• Инсониятнинг азалий муаммолари яхшилик ва ёмонлик, муҳаббат, ҳалоллик ва шу кабиларга жавоб излаган;

• Суқрот ўз фалсафасини ва маърифий ишларини майдонларда халқ орасида очиқ мулоқот тарзида олиб борган диалог мавзулари ўз даврининг долзарб муаммолари ҳатто ҳозирги кунда ҳам аҳамиятини йўқотмаган, яхшилик; ёмонлик; муҳаббат; бахт; ҳалоллик ва шу кабилар бўлган.

• Ҳозирги замонда кенг қўлланиладиган «майевтика» методини яратган;

• Ҳақиқатга эришишнинг диалектик методини яратди-уни эркин баҳсда эгаллаш мумкинлигини исботлаган;

• Ўз ишининг давомчилари шогирдларини тарбиялади (масалан, Платон) қатор «Суқрот мактаблари» бошида турган.

• Протагор (милоддан аввалги 5-аср) – катта авлод сафсатабозларининг таниқли вакили

• Хусусиятлари

• Ўзининг фалсафий қарашини Протагор “Инсон барча мавжуд нарсаларнинг мавжуд бўлганлиги ва мавжуд бўлмаган нарсаларнинг у мавжуд бўлмагани учун меъёридир”. Бу дунёни, яхши ва ёмонни баҳоловчи мезонсифатида сафсатабозлар инсоннинг субъектив фикрини илгари сурганларини англатади.

• Борлиқ ва билишнинг нисбийлиги тўғрисидаги фикрга олиб келувчи ва ёш йигитни баҳсда исталган вазиятда ғалаба қозонишга ўргатувчи “икки маъноли нутқлар” асарини ҳам Протогорнинг замондошларидан бири томонидан яратилган деб ҳисоблайдилар (касаллик бемор учун ёвузлик, лекин ҳакам учун неъматдир; ўлим ўлаётган киши учун ёвузлик, лекин гўрков ва тобутсоз учун неъматдир).

• Инсон онгидан ташқарида ҳеч нарса мавжуд эмас.
• Ҳеч нарса мутлоқликка даъвогар бўла олмайди.
• Бугун инсон учун нима яхши бўлса, у чиндан ҳам яхши нарса бўлади.
• Агар бугун яхши бўлган нарса эртага ёмон бўлса, демак у чиндан ҳам зарарли ва ёмондир.
• Бизни ўраб турган бутун борлиқ инсоннинг ҳиссий идрокига боғлиқ (“Соғ одам учун ширин бўлиб туюлган нарса, беморга аччиқ умр туюлади”).
• Бизни ўраб турган олам нисбийдир.
• Объектив (ҳақиқий) билимга эришиб бўлмайди.
• Фақат фикр дунёсигина мавжуд.

• Ўз даврига нисбатан Протогорнинг худоларга муносабати ўзгача ва инқилобийдир. “Худоларнинг борлиги ёки йўқлигини била олмайман, чунки жуда кўп нарса уларни билишга тўсқинлик қилади – масала ниҳоятда мураккаб, инсон умри эса қисқа”.

• Протагор фалсафасининг асосий ғоялари

• Платон (милоддан аввалги 427-347) Қадимги Юнонистоннинг йирик файласуфи, Суқротнинг шогирди ўз мактаби-Академиясининг асосчиси.

• Хусусиятлари

• Платон-ўзидан кейин бири «Суқрот Апологияси», «Парменид», «Горгий», «Федон», «Давлат» қонунлар каби йирик фалсафий асарларини қолдирган биринчи қадимги юнон файласуфи.

• Платоннинг аксарият асарлари диалог баҳс шаклида ёзилган.

• Моддий нарсалар ўзгарувчан ва аслида умуман мавжуд эмас;

• Олам (нарсалар олами) вақтинча ўзгарувчан ва аслида умуман мавжуд эмас;

• Фақат соф ғоягина реал мавжуд (эйдос);

• Соф (танасиз) ғоялар ҳақиқий, абадий ва доимий;

• Ҳар қандай мавжуд, шунчаки нарса ҳақидаги бошланғич ғоя (эйдос)нинг моддий инъикосидир (масалан отлар туғиладилар ва ҳалок бўладилар, бироқ улар абадий ва ўзгармас от ғоясининг намоён бўлишигина халос);

• Платон гносеологияси

• Мадомики модий олам «ғоя»лар оламининг инъикоси бўлар экан, унда билиш предмети энг аввало соф ғоя бўлиши керак;

• «Соф ғоя» ни ҳиссий қабуллаш орқали билиш мумкин эмас (бу турдаги билиш бизга ҳақиқий билимни эмас, балки фақат фикрни бериши мумкин);

• «Соф ғоя» ни фақат ақл ёрдамида олиш маънавий фаолият натижасида билиш мумкин;

• Олий маънавий фаолият билан фақат маълумотли интелектуаллар, файла-суфлар шуғулланиши мумкин, демак фақат уларгина «соф ғоя» ни кўриши ва англаши мумкин

Суқрот мактаблари-Суқрот ғоялари таъсирида шаклланган фалсафий таълимотлар ва уларнинг Суқрот шогирдлари томонидан ривожлантирилиши.

• Платон Академияси-милоддан аввалги 385 йилда Платон яратган диний фалсафий мактаб, унинг мақсади, фалсафий муаммоларини тадқиқ қилиш милоддан аввалги VI асргача мавжуд бўлган (1000 йил) худоларни улу\лашдан иборат.

• Киниклар-жамиятдан ташқаридаги, эркинлик ғоясини асословчи фалсафий мактаб. Унинг намоёндалари ўз фалсафий қарашларини ўзларида текширганлар. Киниклар дарвешона ҳаёт кечирганлар, оила қурмаганлар, давлат ва қонунларни яратганлар, анъанавий маданият ахлоқ бойликдан ҳазар қилганлар, диққат эътиборларини инсоний камчилик ва ёмонликка қаратганлар, киникларнинг ёрқин намоёндалари Антисфен, Сноплик Диоген (Платон уни «девона» деб атаган).

• Кирен мактаби-Суқротнинг шогирди Киренлик Аристипп томонидан милоддан аввалги VI асрда асос солинган.

• Мегар мактаби-Суқротнинг шогирди Мегарлик Евклид томонидан милоддан аввалги IV асрда асос солинган. Намоёндалари-Евбулид. Диодор Крон.