Fan ijtimoiy – madaniy hodisa sifatida bilim, faoliyat va ijtimoiy institut. Fan tushunchasining keng va tor ma’nolari

sohasi, dunyoqarashning alohida shakli sifatida faqat XVII-XVIII
asrlarda to‘la shakllandi. Muayyan darajada shartlilik bilan shuni aytish
mumkinki, bu I.Nyuton klassik mexanikaning asosiy qonunlarini
ta’riflab, shu tariqa tabiatshunoslikning bo‘limi — asoslari asrlar
mobaynida shakllangan, bosh tamoyillari esa bundan yuz yilcha
muqaddam, avvalo, Galileo Galiley tomonidan ta’riflangan klassik
mexanikaning shakllanishiga yakun yasaganidan keyin yuz berdi.
Fanning funksiyalari. Fan funksiyalarining tasnifi muammosi
hanuzgacha bahsli bo‘lib qolmoqda. Bu holat qisman fan o‘z zimmasiga
yangi va yangi funksiyalarni olib rivojlangani, qisman u ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida amal qilib, obyektiv va shaxssiz qonuniyat
haqida emas, balki fan-texnika taraqqiyotining barcha yutuqlarini
amalga tatbiq etish haqida o‘ylay boshlagani bilan izohlanadi. Fanning
ijtimoiy funksiyalari haqidagi masala alohida va ustuvor ahamiyatga ega
muammo sifatida qayd etiladi.
Fanning asosiy maqsadi doim obyektiv bilimlarni yaratish va
tizimga solish bilan bog‘liq bo'lgani tufayli, fanning zaruriy fimksiyalari
tarkibiga borliq jarayonlari va hodisalarini fanda kashf etilgan qonnnlar
asosida tavsiflash, tushuntirish va bashorat qilish kiritilgan.Fan
ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida, ko’psonli mmosabatlar, shu
jumladan, iqtisodiy, ijtimoiy-psixologik, mafkuraviy, ijtimoiy-tashkiliy
munosabatlarni o’z ichiga oladi. Bilish faoliyati madaniyat borlig‘i
bilan mushtarakdir. Haqiqiy bilimni yaratish funksiyasi fan binosini qurmchi asosiy funksiya hisoblanadi. U kichik funksiyalar: tavsiflash, tushuntirish,
prognoz qilishga bo'linadi. Fanning loyihalash-konstruksiyalash funksiyasi borliqni amalda о‘zgartirish bosqichidan oldin keladi va har qanday darajadagi
intellektual izlanishning ajralmas qismi hisoblanadi. Loyihalashkonstruksiyalash funksiyasi mutlaqo yangi texnologiyalarni yaratish
bilan bog‘liq bo‘lib, bu bizning davrimizda o‘ta muhim ahamiyat kasb
etadi.
Fanning madaniy-texnologik funksiyasi insonning bilish faoliyati
subyekti sifatida materialga ishlov berish, uni o'zlashtirish va bilish
jarayoniga jalb qilish bilan bog’liqdir.
Fanning madaniy funksiyasi faqat samarali natija, ya’ni ilmiy
faoliyat natijalari madaniyatning umumiy salohiyatini ham tashkil etishi
bilan bog'liq emas. Fanning madaniy funksiyasi o'zining protsessualligi
bilan kuchli. U avvalo, insonni faoliyat va bilish subyekti sifatida
shakllantirishni nazarda tutadi. Individual bilishning o‘zi faqat
madaniyatda qabul qilingan va mavjud bo‘lgan madaniylashtirilgan,
ijtimoiy shakllarda amalga oshiriladi. Individga bilish vositalari va
usullari tayyor holda taqdim etiladi. Individ ular bilan ijtimoiylashuv
jarayonida tanishadi. Tarixan u yoki bu davrning kishilik jamiyati doimo
borliqni o'rganishning umumiy leksik vositalariga ham, umumiy
vositalarga ham, maxsus tushunchalar va taomillarga ham ega bo‘lgan.
Ilmiy bilim hayotga chuqur kirib, odamlar ongi va shakllantirishning muhimnegizini tashkil etib, shaxsning shakllanishi
yuz beruvchi ijtimoiy muhitning ajralmas tarkibiy qismiga aylandi.
Fan jamiyatdagi jarayonlarni ijtimoiy tartibga solish fimksiyasini
bajaradi. U jamiyat ehtiyojlariga ta’sir ko'rsatadi, oqilona boshqarishning zaruriy shartiga aylanadi. Har qanday yangilik dalillar bilan
ilmiy asoslashni talab qiladi. Fanni madaniy-ijtimoiy tartibga solish
mazkur jamiyatda shakllangan ta’lim va tarbiya tizimi orqali hamda
tadqiqotchilik faoliyati va fan etosiga jamiyat a’zolarini jalb qilish yo‘li
bilan amalga oshiriladi.
Fanni olimlar hamjamiyati rivojlantiradi. Shu sababli fan muayyan
ijtimoiy va kasbiy tashkilotga, rivojlangan kommunikatsiyalar tizimiga
ega bo‘ladi. Frensis Bekon o‘z davrida shunday deb qayd etgan edi:
«Fanning takomillashuvini biron-bir odamning qobiliyati yoki
uddaburonligidan emas, balki bir-birining o'rniga keluvchi ko‘plab
avlodlarning izchil faoliyatidan kutish lozim». Olim - doim u yoki bu
ijtimoiy-madaniy muhit vakili. Mavjud ilmiy-ijodiy imkoniyatlarga
butun ijtimoiy-madaniy maydonning ta’siri fan preparatining «soflik»
darajasini ko'rsatadi. Fanda haqiqatni izlash, tanqid, bahs, munozara ham qo‘llabquvvatlanadi. Olim o‘zining kasbiy mahoratini maqolalar, asarlar e’lon
qilish, ilmiy davralarda ma’ruzalar bilan chiqish, fanga doir malakaviy
talablarga javob berish orqali muttasil tasdiqlaydi va ko‘pincha o‘z
opponentlari-hamkasblari bilan ham, jamoatchilik fikri bilan ham
murakkab munosabatlarga kirishadi.Olim jholiyatining e’tirof etilishi
unga ilmiy daraja va umonlar berilishi bilan bog'liq. Fanda eng nufuzli
mukofot Nobel mukofoti hisoblanadi.
Albatta, shaxsning ijodiy imkoniyatlari ro‘yobga chiqmasligi yoki
ijtimoiy tizim bunga imkoniyat bermasligi ham mumkin. Biroq ixtiro
qilish, biror yangi narsani kashf etishga jamiyat emas, balki faqat teran
aql va zarur bilimlarga ega bo‘lgan individgina qodirdir.
Fan va texnika taraqqiyoti davrida fanning o’rni va ahamiyati
tinimsiz o‘sib bordi. Natijada uni ichki differensiatsiyalashning yangi
shkalasiga ehtiyoj tug‘ildi. Katta fanda ayrim olimlar evristik izlanish
faoliyatiga - yangi g'oyalarni ilgari surishga, ayrim olimlar analitik va
eksplikatsion faoliyatga - mavjud g‘oyalarni asoslashga, ba’zi olimlar ularni tekshirishga, yana bir toifa olimlar esa - olingan ilmiy bilimni
amalga tatbiq etishga ko‘proq moyil ekanligi ayon bo‘lib qoldi.
Sotsiologlarning hisob-kitoblariga ko‘ra, fan bilan aholining faqat 6-
8% shug‘ullanishga qodir. Ba’zan tadqiqotchilik faoliyati va oliy
ta’limni qo‘shib olib borish fanning asosiy va empirik jihatdan aniq
belgisi hisoblanadi. Bu fan kasbiy faoliyatga aylanib borayotgan
sharoitda juda o‘rinlidir. Ilmiy-tadqiqotchilik faoliyati zarur va barqaror
ijtimoiy-madaniy an’ana sifatida e’tirof etiladi. Bu faoliyatsiz jamiyat
normal mavjud bo‘lishi va rivojlanishi mumkin emas. Fan har qanday
ma’rifatli davlat faoliyatining ustuvor yo‘nalishlaridan birini tashkil
etadi.
Fanning bunyodkor kuch funksiyasi jamiyatning iqtisodiy
ehtiyojlarini qondirish uchun o’z imkoniyatlarini bevosita royobga
chiqaradi. Bunda odamlar xojalik-madaniy rivojlanishining muhim
omili sifatida amal qiladi. XVIII-XIX asrlardagi sanoat to'ntarishi
natijasida yuzaga kelgan yirik mashinali ishlab chiqarish fanning
bevosita bunyodkor kuchga aylanishi uchun moddiy negiz bo‘lib xizmat
qildi. Har bir yangi kashfiyot ixtiro uchun asosga aylanadi. Ishlab
chiqarishning rang-barang tarmoqlari fanning turli tarmoqlari
ma’lumotlarining bevosita texnologik qo'llanilishi sifatida rivojlana
boshlamoqda. Bu tarmoqlarga tijorat keng kirib kelmoqda. Boshqa erkin
kasblardan farqli o‘laroq, fan bir lahzada iqtisodiy foyda keltirmaydi va
bevosita naf ko‘rish bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq emas, shu sababli
tirikchilik uchun mablag'lar topish muammosi olim uchun har doim juda
muhim bo'lgan. Hozirgi zamon fanining rivojlanishiga ko‘p miqdorda
mablag‘lar kiritish va bunda ular o'zini tez oqlashiga umid qilmaslik
talab etiladi.
Fanning siyosat vositasidagi funksiyasi jamiyatning mafkuraviy
ehtiyojlariga javob berishda amal qiladi. Markscha mafkura fanni to‘la
va yalpi nazorat qilgani, kibemetika, genetika, matematik mantiq va
kvant nazariyasiga qarshi kurash olib borgani XX asr fani tarixidan
yaxshi ma’lum. Markscha fan rivojlanishining bu jihatiga baho berar
ekan, E.Agatstsi shunday xulosa chiqaradi: «Mafkura fanni unga
mafkuraviy fikrlashga nisbatan ustunlikni ta’minlagan obyektiv bilim
imidjidan mahrum etishga harakat qildi Markschilar fan, ayniqsa,
ilmiy faoliyat amaliy sohalarda va hokimiyat bilan munosabatlarda
(pragmatik daraja) ijtimoiy jabhaga bog‘liq ekanligini qayd etardilar,
bundan tashqari, fanni texnologiya bilan tenglashtirishga moyil edilar»1.
Rasmiy fan jamiyatning asosiy mafkuraviy mo‘ljallarini qo'llabquvvatlash, mavjud hokimiyat va mafkura o‘zining imtiyozli mavqeini
saqlashiga yordam beruvchi intellektual dalillar va amaliy vositalartaqdim etishga doimo majburdir. Bu jihatdan fan mafkuradan
«ruhlanishi», uni o‘zida mujassamlashtirishi lozim. T.Kun ta’biri bilan
aytganda, «olimlar boshqotirmalarni echishni o‘rganadilar va buning
orqasida katta mafkura turadi1. Shu sababli fanning betarafligi haqidagi
xulosa doimo qizg‘in munozaraga sabab bo‘ladi.
Mafkurani o‘zlashtirish ongsiz darajada, birlamchi ijtimoiylashuv
jarayonida yuz beradi, shu sababli fan, garchi u har qanday mafkuradan
butunlay xoli bo’lishga harakat qilsa-da, mafkura ta’siridan hech qachon
to‘la xalos bo‘la olmaydi. Mafkuraning xususiyatlari qatoriga
mafkurachilar uning haqiqatni ataylab buzib ko‘rsatishi, dogmatizm,
murosasizlik, falsifikatsiyalanmaslikni kiritadilar. Fan mutlaqo qarama-qarshi tamoyillarga amal qiladi: u borliqni aniq va to‘g‘ri aks ettirishga
harakat qiladi, raqobatdosh nazariyalar bilan ko‘pincha murosaga keladi,
hech qachon erishilgan natija bilan kifoyalanmaydi va
falsifikatsiyalanishga moyildir. Mafkuraning fanga munosabati quyidagi modellarda amal qiladi:
1) qoralash
2) befarqlik (u yoki bu fan o’z holicha rivojlanishiga qo‘yib beradi)
3) rahnamolik va ekspluatatsiya qilish.