Fan va innovatsiyalar vazirligi toshkent moliya instituti

1. Auditorlik hisobotining mohiyati va uning tarkibi. 
Auditorlik hisobotini va xulosasini shakllantirish audit rejasi va dasturining 
barcha bo’limlari bo’yicha o’tkazilgan auditorlik tekshiruvi natijalarini 
umumlashtirish va baholash jarayonida vujudga keladi.
Audit natijalarini umumlashtirish ishlari asosan quyidagilarni o’z ichiga 
oladi: ishchi hujjatlarni sharhlash va yakuniy ishchi hujjatlarni tayyorlash; 
aniqlangan kamchiliklarning jiddiylik darajasini baholash; auditorlik dalillarning 
yetarliligini baholash; faoliyat ko’rsatayotgan korxona printsipi bilan bog’liq 
omillarni baholash; buxgalteriya hisobotidagi axborotlarni taqdim qilish va bayon 
qilish; hisobot tuzilganidan so’ng sodir bo’lgan hodisalarni baholash; tekshiruv 
natijalari bo’yicha auditorning mijoz-korxona rahbariyatiga taqdim qiladigan 
yozma axborotini tuzish; auditorlik hisoboti va xulosasini tuzish. Auditorlik tekshiruvi o’tkazish chog’ida asosan tekshirilayotgan xo’jalik 
yurituvchi sub’ektning dastlabki hujjatlari, hisob registrlari va hisobotlarida aks 
ettirilgan haqiqiy axborotlar tahlil qilinadi va baholanadi. Faqat ayrim hollardagina auditorlar taxmin va hisob-kitoblarga asoslangan moliyaviy axborotlarni 
baholaydilar. Ta’kidlash joizki, tekshiruv natijalari va xo’jalik yurituvchi subekt 
mutaxassislarining hisob-kitoblarini baholashda auditorlar ma’lum darajada 
professional ehtiyotkorlikka rioya qilishlari zarur.
Auditor quyidagi holatlardagi kabi, katta nomuvofiqliklar mavjudligini 
ko’rsatuvchi holatlarni obektiv baholashi zarur: xo’jalik yurituvchi subekt 
xodimlariga ma’lum bo’lgan, ammo auditor tomonidan ochilmagan xatolarni 
aniqlash faktlari; tekshiruv uchun zarur bo’lgan, auditorga o’z vaqtida taqdim 
qilinmagan dastlabki hujjatlar yoki ma’lumotlarga doir xo’jalik muomalalari; 
mutaxassislarning hisob-kitoblaridagi nomuvofiqliklar; inventarizatsiya natijasida 
aniqlanib, dalolatnoma va taqqoslash qaydnomalari bilan rasmiylashtirilgan, lekin 
yetarli darajada tahlil qilinmagan va tuzatilmagan katta tafovutlar; katta 
tafovutlarning tasdiqlanmaganligi va auditor so’rovlariga kutilgan javoblar olinmaganligi; tekshiruv uchun tanlab olingan, zarur dastlabki hujjatlar yoki 
tegishli ruxsat etuvchi ko’rsatmalar taqdim qilinmagan xo’jalik muomalalari.
Auditor to’plangan dalillar yetarliligini baholashda ushbu holatlar 
aniqlangan bosqichni (rejalashtirish, audit o’tkazish) hisobga olishi kerak.
Auditorlik tekshiruvining asosiy bosqichlarini o’tkazish natijalari audit 
o’tkazishdan qo’yilgan maqsadga erishilganlik darajasini baholagan holda 
auditorning ishchi hujjatlarida qaid qilinishi lozim. Masalan, audit o’tkazish 
dasturining «Debitor va kreditor qarzlarni tekshirish» bo’limi bo’yicha o’tkazilgan auditnatijalarini baholashda quyidagi auditorlik amallarini tahlil qilish va baholash maqsadga muvofiqdir: keyingi pul kirimlari va tegishli schyotlar qoldiqlaridan to’langan to’lovlarga doir dastlabki hujjatlarni tekshirish. Auditorlar odatda buxgalteriya balansi tuzilgandan keyingi to audit o’tkazilgan oxirgi kunga qadar amalga oshirilgan to’lovlarni ham tekshiradi.Bu tekshiruv natijalari hisob 
ma’lumotlarining ishonchliligini joriy majburiyatlarni balansda aks ettirishning 
to’liqligi va haqqoniyligi nuqtai nazaridan baholashga imkon beradi. Ushbu 
amallarni bajarish natijasida joriy majburiyatlar to’liq vahaqqoniy aks ettirilganligi 
to’g’risida olingan dalillar, buxgalteriya hisoboti tuzilganidan so’ng to’langan 
qarzlarganisbatan yetarli darajada deb baholanishi mumkin. Shundan so’ng auditor to’lovi tasdiqlangan va tasdiqlanmagan qarzlar summalarining katta - kichikligini 
baholaydi; schyotlarni buxgalteriya hisoboti tuzilganidan so’ng tayyorlangan 
moddiy javobgar shaxslar hisobotlari bilan, hisob ma’lumotlari bo’yicha qoldiqlar 
bilan solishtiriladi. Buxgalteriya hisoboti tuzilgan kundan oldin olingan barcha 
schyotlar (etkazib berilgan tovarlar, bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmatlar uchun) joriy davrdagi hisobda va shu davr uchun tuzilgan hisobotda aks ettirilishi kerak. 
Shuning uchun buxgalteriya balansi tuzilgan sanadan so’ng tayyorlangan 
materiallar harakati to’g’risidagi hisobotlar va schyotlardagi sanalar, mulklar va 
majburiyatlarning balansda to’g’ri aks ettirilganligini tekshirish uchun 
taqqoslanishi maqsadga muvofiq; mavjud qoldiqlarni schyot fakturalar ma’lumotlari, moddiy javobgar shaxslar hisobotlari va to’lov hujjatlari bilan solishtirish kerak. Agar debitor va kreditor qarzlarning miqdori xo’jalik yurituvchi subekt moliyaviy ahvoli uchun sezilarli darajada bo’lsa, auditorlar hisobga 
olishning to’g’riligi va aniqligini tekshirishi, shuningdek, hisob ma’lumotlari 
bo’yicha majburiyatlarning oshirib ko’rsatilmaganligini aniqlashlari lozim. Bu 
holda dastlabki hujjatlar ma’lumotlari analitik hisob registrlari (jurnallar, oborot 
yoki saldo qaydnomalari) da aks ettirilgan axborotlar bilan, avval eng katta 
qoldiqlilaridan boshlab (chunki ular bo’yicha oshirib ko’rsatish ehtimoli ko’proq)
solishtiriladi. Olingan ma’lumotlar bo’yicha hisob yozuvlarida (masalan, bitta 
schyotni hisob registrida ikki marta aks ettirish va shunga o’xshash) majburiyatlar 
(debitor va kreditor qarzlar) oshirib ko’rsatilish holatlarining katta-kichikligini 
baholash zarur. Mol yetkazib beruvchilar va boshqa kontragentlar bilan hisob-
kitoblarni tasdiqlash kerak. Audit o’tkazish chog’ida bunday tasdiqni olish 
majburiy emas. Auditorlik tekshiruvlari natijalari oʻz ifodasini auditorlik hisoboti
va yakuniy natijasi auditorlik xulosasida topadi. Shu nuqtai nazardan, 
avvalo, auditorlik hisoboti va xulosasi tushunchalariga aniqlik kiritish va
ularni bir-biridan ajratib olish zarurati paydo boʻladi. 
Lekin ushbu masalada auditning №700 “Moliyaviy hisobotlar toʻgʻrisida
fikr hosil qilish va hisobot (xulosa) berish” nomli xalqaro standartiga
koʻra: “Auditorlik hisoboti( xulosasi)da auditni oʻtkazish jarayonida
belgilangan tartibda quyidagilarni koʻrsatish lozim: 
a) auditorlik tekshiruvi moliyaviy hisobot koʻrsatkichlarini ochib berish
va summalar boʻyicha auditorlik dalillarini olish uchun bajariladigan
amallarini oʻz ichiga olishi kerak;
b) tanlangan auditorlik amallari auditor fikriga bevosita taʼsir qilib, tovlamachilik yoki xatolar natijasidagi moliyaviy hisobotdagi muhim
chetga chiqishlar boʻyicha risklarni baholash tartibini belgilaydi. Bunday
risklarni baholashda auditorlik amallarini ishlab chiqish maqsadida tegishli sharoitlar yaratilishi, lekin ushbu amallar subyekt ichki nazorat tizimini samaradorligi toʻgʻrisida fikr bildirish maqsadida emas, subyekt
taqdim etadigan moliyaviy hisobotni tayyorlash va uning ishonchliligi bilan
bogʻliq ichki nazoratni oʻrganish tartibiga baho berish uchun foydalaniladi.
Agar auditor moliyaviy hisobotlar auditini oʻtkazish bilan birgalikda ichki
nazorat tizimiga baho beradigan boʻlsa, alohida ushbu masalani oʻrganish
tartibini ham kiritib qoʻyishi kerak; 
v) audit jarayonida foydalanilayotgan hisob siyosatiga baho beradi, 
hisobkitoblarni amalga oshirish jarayonini baholash tartibini asoslaydi,
moliyaviy hisobotning umumiy taqdimotiga baho beradi[3] deb koʻrsatilgan va
unda auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasi birgalikda bir narsa deb
tushunilgan. Endi aniqlik kiritish uchun ushbu masala boʻyicha tegishli
lugʻatlardagi talqinini koʻrishimiz mumkin. Shu jumladan, buxgalteriya 
hisobiga oid lugʻatda juda qisqa taʼrif berilgan: “Auditorlik hisoboti - 
auditorlik tekshiruvi natijasi boʻyicha rasmiy auditorlik hisoboti hisoblanadi.”
1.Ushbu fikrlarni umumlashtirib taʼkidlash mumkinki, auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasi turlicha mazmunga ega va ular bir-biridan
farq qiladi. Fikrimizcha, auditorlik hisoboti auditorlik tekshiruvi jarayonida toʻplangan auditorlik dalillari, buxgalteriya hisobiniyuritishdagi chetga chiqishlar, moliyaviy hisobotdagi qoidabuzarliklar toʻgʻrisidagi mufassal maʼlumotlardan, shuningdek, auditorlik tekshiruvi
oʻtkazish natijasida olingan boshqa axborotdan iborat hisobot hisoblanib,
ushbu hisobot tekshiruv oʻtkazilgan xoʻjalik yurituvchi subyekt boʻyicha alohida
tuzilib, unda auditor imzosi boʻlishi kerak. Auditorlik hisobotidan
tashqari, alohida rahbariyatga xat yozilib, unda audit jarayonida aniqlangan
chetga chiqishlar va qoidabuzarliklarning sababi hamda bartaraf etish boʻyicha
tavsiyalar, moliya-xoʻjalik faoliyati samaradorligini oshirish boʻyicha amaliy
tavsiya va takliflardan iborat boʻladi.
Xamdamov B.K Auditning xalqaro standartlari Darslik T.:Iqtisod-Moliya, 2020.
Auditorlik hisoboti va xulosasini shakllantirish audit rejasi va dasturining 
barcha bo’limlari bo’yicha o’tkazilgan auditorlik tekshiruvi natijalarini 
umumlashtirish va baholash jarayonida vujudga keladi. 
Audit natijalarini baholash ishlari asosan quyidagilarni o’z ichiga oladi: 
1. ishchi hujjatlarni sharhlash va yakuniy ishchi hujjatlarni 
tayyorlash; 
2. aniqlangan kamchiliklarning jiddiylik darajasini baholash; 
3. auditorlik dalillarning etarliligini baholash; 
4. buxgalteriya hisobotidagi axborotlarni taqdim qilish va bayon qilish; 
5. hisobot tuzilganidan so’ng sodir bo’lgan hodisalarni baholash; 
6. tekshiruv natijalari bo’yicha auditorning mijoz-korxona 
rahbariyatiga taqdim qiladigan yozma axborotini tuzish; 
7. auditorlik hisoboti va xulosasini tuzish. 
Auditorlik tekshiruvi o’tkazish chog’ida asosan tekshirilayotgan xo’jalik 
yurituvchi subektning dastlabki hujjatlari, hisob registrlari va hisobotlarida aks 
ettirilgan haqiqiy axborotlar tahlil qilinadi va baholanadi. Faqat ayrim hollardagina auditorlar taxmin va hisob-kitoblarga asoslangan moliyaviy axborotlarni 
baholaydilar. Ta’kidlash joizki, tekshiruv natijalari va xo’jalik yurituvchi subekt 
mutaxassislarining hisob-kitoblarini baholashda auditorlar ma’lum darajada 
professional ehtiyotkorlikka rioya qilishlari zarur. 
Auditor quyidagi katta nomuvofiqliklar mavjudligini ko’rsatuvchi holatlarni obektiv baholashi zarur: 
1. xo’jalik yurituvchi subekt xodimlariga ma’lum bo’lgan, ammo 
auditor tomonidan ochilmagan xatolarni aniqlash faktlari; 
2. tekshiruv uchun zarur bo’lgan, auditorga o’z vaqtida taqdim 
qilinmagan dastlabki hujjatlar yoki ma’lumotlarga doir xo’jalik 
muomalalari; 
3. mutaxassislarning hisob-kitoblaridagi nomuvofiqliklar; 
4. inventarizatsiya natijasida aniqlanib, dalolatnoma va taqqoslash 
vedomostlari bilan rasmiylashtirilgan, lekin etarli darajada tahlil qilinmagan 
va tuzatilmagan katta tafovutlar;
5. katta tafovutlarning tasdiqlanmaganligi va auditor so’rovlariga 
kutilgan javoblar olinmaganligi; 
6. tekshiruv uchun tanlab olingan, zarur dastlabki hujjatlar yoki 
tegishli ruxsat etuvchi ko’rsatmalar taqdim qilinmagan xo’jalik muomalalari. 
Auditor to’plangan dalillar yetarliligini baholashda ushbu holatlar aniqlangan bosqichni (rejalashtirish, audit o’tkazish) hisobga olishi kerak. Shuningdek, katta 
xatolar xatarini dastlabki baholash va batafsil tekshirish rejalari ham e’tiborga 
olinishi lozim. Agar bunday holatlar rejalashtirish bosqichida aniqlangan va hisobga olingan bo’lsa, unda auditor to’plangan dalillarning etarliligiga va rejalashtirilgan hamda qo’shimcha auditorlik amallarini bajarishning maqsadga muvofiqligiga baho berishi zarur. Auditorlik tekshiruvining asosiy bosqichlarini o’tkazish natijalari audit o’tkazishdan qo’yilgan maqsadga erishilganlik darajasini baholagan holdaauditorning ishchi hujjatlarida qaid qilinishi lozim. Masalan, audit o’tkazish dasturining «Debitor va kreditor qarzlarni tekshirish» bo’limi bo’yicha o’tkazilgan audit natijalarini baholashda quyidagi auditorlik amallarini tahlil qilish va baholash maqsadga muvofiq: