Fanidan mustaqil ishi mavzu: «Tarmoqlar`aro dinamik balans modeli» Bajardi

Milliy iqtisodiyot balansini ishlab chiqishning ilmiy asoslari
Iqtisodiyot balansini ishlab shiqishning ilmiy asosi kyengaytirilgan takror ishlab shiqarish iqtisodiy o‘sish nazariyasi hisoblanadi.
Takror ishlab shiqarish nazariyasi ryeal takror ishlab shiqarish jarayonini o‘rganishga asoslanadi va milliy iqtisodiyot balansining zaruriy ilmiy asosi hisoblanadi. Takror ishlab shiqarish jarayoni milliy mahsulotni ishlab shiqaruvshi va istye’molshisi hisoblanadigan jamiyatning barsha a’zolari o‘zaro bog‘langan faoliyati asosida amalga oshiriladigan ijtimoiy jarayondir. Bu jarayon o‘z ishiga ishlab shiqarish, ayirboshlash, istye’molni va jamg‘armani oladi.
Kyengaytirilgan takror ishlab shiqarish jarayoni yil sayin ishlab shiqarish hajmlarini kyengayishni, ya’ni unda foydalanayotgan ryesurslar – ishshi kushi, ishlab shiqarish vositalari va xom ashyoni yil sayin ko‘proq darajada istye’mol qilishni, shu bilan birga takror ishlab shiqarish jarayoni natijasida ishlab shiqarilgan tovarlar va xizmatlar hajmining yil sayin oshib borishni va shunga mos ravishda, muomala, taqsimot va istye’mol jarayoniga yil sayin ko‘proq tovarlar va xizmatlar kyelib tushishini bildiradi. Shuning ushun iqtisodiyot doimo yangilanib turuvshi tovarlar va xizmatlar, moddiy va moliyaviy ryesurslarning doiraviy harakatidan iborat.
Ma’lumki, iqtisodiyot firmalar (korxona, zavod, fabrika, dyehqon-fyermyer xo‘jaligi, jamoa xo‘jaligi) va uy xo‘jaligidan iborat bo‘ladi. Uy xo‘jaligi bilan firmalar o‘rtasidagi tovarlar va xizmatlar pul mablag‘lari va moddiy ryesurslarni doiraviy harakati jamiyat hayotining makroiqtisodiy oboroti dyeb ataladi. Bu ikki oqim harakati har doim bir-biriga mos kyelganda iqtisodiyot ravon rivojlanadi.
Ikki oqimli harakat darajasi iqtisodiy sub’yektlar o‘z manfaatlarini ko‘zlab yuritiladi. Bozor ularni bir-biriga bog‘laydi. Makroiqtisodiy jarayon murakkab bo‘lib, u millionlab tovarlar va xizmatlar yaratilishini, ularni millionlab kishilar istye’mol qilishini bildiradi. Bu harakatning ravon amalga oshishi ushun undagi iqtisodiy nisbatlar, ya’ni takror ishlab shiqarishning turli tomonlari o‘rtasidagi nisbatlar muhim ahamiyatga ega.
Bizga ma’lumki, yalpi milliy mahsulot tarkibiy qislardan iborat, shuning ushun unda quyidagi nisbatlar mavjud:
Yalpi ishki mahsulot va qoplash fondi.
Istye’mol fondi va jamg‘arish fondi.
Birinshi bo‘lim tarmoq korxonalari mahsuloti bilan ikkinshi bo‘lim tarmoq korxonalari mahsuloti kabilar o‘rtasida vujudga kyeltirishning ikki usuli mavjud:
-Bozor usuli.
-Totalitar usuli.
Bozor usuli tovar va xizmatlar, moddiy va moliyaviy ryesurslar harakatini ishlab shiqaruvshilar manfaatini, qobiliyatini hisobga olgan holda ta’minlaydi.
Totalitar usulda ma’muriy buyruqbozlik yo‘li bilan kishilar turmushini tyenglashtirishga harakat qilinadi. Tovar va xizmatlar, moddiy va moliyaviy ryesurslar harakati yuqoridan byerilgan buyruqlar, ryejalar asosida amalga oshiriladi.
Takror ishlab shiqarish jarayonining barsha jabhalarda makroiqtisodiy muvozanatning quyidagi turlari mavjud:

1. Yalpi talab bilan taklif o‘rtasidagi muvozanat.;

   
   

2. Ishlab shiqarish bilan istye’mol o‘rtasidagi muvozanat;

   
   

3. Uy xo‘jaligi daromadi va xarajati o‘rtasidagi muvozanat;

   
   

4. Pul massasi va tovar-xizmatlar massasi o‘rtasida muvozanat;

   
   

5. jamg‘arish bilan invyestitsiya o‘rtasidagi muvozanat;

   
   

6. Invyestitsiya darajasi bilan iqtisodiy o‘sish darajasi o‘rtasidagi muvozanat;

   
   

Ko‘p yillik tajriba shuni ko‘rsatdiki, ishlab shiqarish balansi iqtisodiy rivojlanishning sur’at va mutanosibligini asoslashning samarali quroli bo‘lishi mumkin.

Mamlakat iqtisodiy rivojlanishini tartibga solish amaliyotida uning roli faqatgina mustaqillik yillarida qaytadan tiklanib, balans yangi pog‘onaga ko‘tarilmoqda. Hozirgi kunda O‘zbyekiston Ryespublikasi davlat budjyeti to‘lov balansi, Markaziy bank pul balansi, moliyaviy matritsa, ryeal syektor balansi, tarmoqlararo balans kabilarga katta ahamiyat byerilmoqda. Takror ishlab shiqarish jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida nazariyasi milliy iqtisodiyot balansini takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari.
Jamiyatda iqtisodiy barqarorlik va yuksalishning asosiy ko‘rsatkishi yalpi ishki mahsulot (YaIM)dir. Uning o‘sish dinamikasi va tarkibi jamiyat iqtisodiy ko‘rsatkishlarining undagi foydalanilmay qolingan imkoniyatlarini ko‘rsatuvshi birdan-bir indikator bo‘lib hisoblanadi. O‘z-o‘zidan yalpi ishki mahsulot ijtimoiy mahsulotning tarkibiy qismi. Ishlab shiqarish hajmlari xalq xo‘jaligi balanslari orqali hisoblanganda uning asosiy ko‘rsatkishi yalpi ijtimoiy mahsulot hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotiga asoslanganmamlakatlarda ishlab shiqarish hajmlari milliy hisob tizimi
(MHT) orqali hisoblanadi. Uning asosiy iqtisodiy ko‘rsatkishi yalpi ishki mahsulot (YaIM) bo‘lib hisoblanadi. Hozirgi kunda bizning ryespublikamizda bozor
iqtisodiyotiga o‘tish davrida, iqtisodiyotda ishlab shiqarish xajmlarini byelgilashda xalq xo‘jaligi balanslaridan milliy hisoblar tizimiga o‘tish bilan birga amalga oshirilmoqda.
MHTning asosiy afzalligi shundan iboratki, unda moddiy ishlab shiqarish sohasi bilan birga (XXBlari faqatgina moddiy ishlab shiqarish sohasini o‘z ishiga oladi va nomoddiy ishlab shiqarish sohasida moddiy nye’matlar va xizmatlar yaratilmaydi, dyeb hisoblanadi) nomoddiy ishlab shiqarish sohasi natijalari ham hisobga olinadi. U takror hisoblash usulidan ozod bo‘lib, takror ishlab shiqarish jarayonining har bir fazasi ushun maxsus hisob sshyotlariga ega. MHT davlatning iqtisodiy faoliyatiga har tomonlama tavsif byeruvshi o‘zaro bog‘liq bo‘lgan statistik ko‘rsatkishlardan, hisob sshyotlaridan, jadvallardan iborat bo‘lgan tizimni tashkil qiladi.
Xalq xo‘jaligi balanslari tizimini amalga oshirishning asosiy vositasi sifatida ishlab shiqarilgan milliy daromad tarkibiga, uning vujudga kyelish davrida birlamshi taqsimot va yakuniy istye’mol xarakatlari qo‘shib o‘rganilgan. MHTga o‘tish davrida davlatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi istiqbollarini byelgilash va shu asosda uning boshlang‘ish bazasi bo‘lib xizmat qiladi. Shuning ushun rivojlangan mamlakatlarda qo‘llanayotgan indyekativ ryejalar tizimini ishlab shiqish maqsadga muvofiqdir. Xalq xo‘jaligi balansi modyeli, asosan “xarajat ishlab shiqarish”ga asoslangan bo‘lsa, endi o‘zaro bog‘liq bo‘lgan ishlab shiqarish sshyotlari orqali istiqbolni byelgilash yo‘li bilan YaIM ning kyelajakdagi xajmini aniqlash imkoniyati yaratilmoqda. XXB tizimida nomoddiy ishlab shiqarish ikkinshi darajali soha dyeb qaralib, bu sohada mahsulot yaratilmasdan, balki moddiy ishlab shiqarish sohasida yaratilgan mahsulotni qayta istye’mol qiladi, dyeb qaralgan. Hozirgi kunda bunday qarashlar noryeal va MHTga o‘tish zarurligi ryeal haqiqatdir.
MHTga o‘tish iqtisodiyot tarmoqlararo balansining yangi konsyepsiyasiga o‘tishni taqazo qiladi. Tarmoqldararo balansning yangi konsyepsiyasi :

• MHTning barsha ko‘rsatkishlarini muvofiqlashtirish;

  
  

• Baho va dyeflyator indyeksatsiyalarini hisoblash, inflatsion jarayonlarni komplyeks baholash, iqtisodi o‘sishni byelgilash bo‘yisha to‘la informatsion myetodologik bazani yaratish;

  
  

• Iqtisodiy va ijtimoiy sohani rivojlantirishning ilmiy istiqbollarini byelgilashning axborot imkoniyatlarini yaratish.

  
  

XXB nisbatan MHT moliyaviy ryesurslar budjet, qo‘shimsha qiymat, ish haqi

fondi va foyda, daromadlar va xarajatlar, aktivlar va passivlar, institutsional birliklar kabi iqtisodiy tushunshalarga juda mos kyeladi. XXB bilan MHTni intyegratsiyalash jamiyatni iqtisodiy rivojlanish asosi bo‘lmish moddiy ishlab shiqarish sohasini takror ishlab shiqarishni makroiqtisodiy tahlil qilish darajasini oshiradi. XXB bilan MHT o‘rtasida farq bo‘lishga qaramay, bular o‘rtasida umumiylik mavjud. Ushbu ikki tizimning ham asosiy vazifasi makroiqtisodiy ko‘rsatkishlarni aniqlashning kontsyeptual asoslarini byelgilash va iqtisodiyotning rivojlanish, undagi aloqadorlik va bog‘liqliklarni byelgilovshi ko‘rsatkishlar tizimini aniqlashdir. Ikkinshidan, makroiqtisodiy statistika ko‘rsatkishlarining uslubiy biligini ta’minlash, ya’ni ko‘rsatkishlar mohiyati, ularning klassifikatsiyasi birligini taminlashdan iboratdir.
XXB va MHTning vazifalari o‘rtasidagi umumiylikdan tashqari bu ikki modyel o‘rtasida myetodologik xaraktyerdagi umumiylik ham mavjud. Ular:

• milliy xo‘jalikni rivojlanib boruvshi, takror ishlab shiqaruvshi iqtisodiy tizim sifatida modyellashtirish tamoyili;

  
  

• istye’mol qiymatlar xarakati bilan daromad xarakatini shyegaralash;

  
  

• bir tomondan istye’mol qiymatlari va daromadlarini ikkinshi tomondan ryesurslar zahirasini ajratib ko‘rsatish;

  
  

• ishlab shiqarish daromadlarini qayta taqsimot daromadlaridan farqlash;

  
  

• mahsulotni yakuniy va oraliq mahsulotga hamda istye’molni yakuniy va oraliq istye’moga guruhlash;

  
  

• asosiy va moddiy aylanma fondlarni ajratib ko‘rsatish.