Fanning shakllanishi va rivojlanishi Asosiy tushunchalarining ta’rifi Boshqa fanlar bilan bog‘liqligi va o‘zaro aloqalari «Табиат-жамият»

Чиқиндилар – айнан шу маҳсулотни (товарни) ишлаб чиқариш учун яроқсиз бўлган хомашё, унинг истеъмол қилинмаган қолдиқлари ёки ўзининг истеъмол қийматини йўқотган қисмлари ёки ушбу ишлаб чиқаришнинг технологик жараёнида (шу жумладан қишлоқ хўжалиги ва қурилишда) утилизиция қилинмаган моддалар (қаттиқ, суюқ ва газсимон) ва энергиядан иборат. Бир ишлаб чиқаришнинг чиқиндиси бошқаси учун хомашё бўлиб хизмат қилиши мумкин. Чиқиндилар категориясига, қоида тариқасида, технологик циклларда аниқ кўриниб турмайдиган кўриниш ва шаклларда фойдаланиладиган ҳаво ва ундаги кислород, «транзит» йўналишида оқиб ўтадиган сувлар ва бошқалар чиқиндилар қаторига кирмайди.
Чиқиндилардан фойдаланишни тартибга солиш фани нуқтаи назаридан экологик-иқтисодий муносабатлар тушунчаси чиқиндилардан фйодаланиш жараёнида ташкилотлар ва одамлар ўртасида чиқинди билан боғлиқ ишларни (фаолиятни) амалга ошириш соҳасида юзага келадиган муносабатларни билдиради. Чиқиндилар билан боғлиқ ишлаб чиқариш алоқалари ривожланишининг асосий манбаи экологик-иқтисодий зиддиятлар бўлиб, улар жамиятнинг обеъктив экологик ва иқтисодий эҳтиёжларининг диалектик бирлиги ва ўзаро алоқалари билан белгиланади.
Таърифланган икки асосий тушунчага боғлиқ ҳолда халқ хўжалиги тармоқлари (саноат, қишлоқ хўжалиги ва бошқалар), ҳудудлар ва регионларга хос бўлган чиқинди билан боғлиқ бўлган хусусиятлар ҳам борлигини таъкидлаш лозим. Бундай хусусиятлар ушбу қўлланманинг тегишли бобларида батафсил таърифланади. Булардан ташқари ушбу фанни ўрганишда талабалар Ўзбекистон Республикасининг «Чиқиндилар тўғрисида» (2002 йил) қонунида таърифланган ва ушбу қўлланмада кўп учрайдиган қуйидаги расмий қабул қилинган тушунчаларнинг мазмун ва моҳиятини билиб олиши ҳам муҳим аҳамиятга эга (2-модда):

• 
  чиқинди билан боғлиқ ишларни амалга ошириш – чиқиндиларнинг хосил бўлиши, уларни тўплаб олиб кетиш, сақлаш, ташиш, кўмиб ташлаш, қайта ишлаш, утилизиция ва реализация қилиш билан боғлиқ фаолият;
  
• 
  чиқинди билан боғлиқ ишларни амалга ошириш объектлари – чиқиндиларни тўплаш, сақлаш, ташиш, кўмиб ташлаш, қайта ишлаш, утилизиция ва реализация қилиш учун фойдаланиладиган объектлар;
  
• 
  чиқинди паспорти – чиқинди келиб чиққан жойни ҳамда чиқиндининг индивидуал хусусиятларини тасдиқловчи ҳужжат;
  
• 
  чиқиндиларни жойлаштириш лимити – муайян муддатга жойлаштириш руҳсат этилган чиқиндиларнинг энг юқори миқдори;
  
• 
  чиқиндиларни жойлаштириш объекти – чиқиндиларни сақлаш ҳамда кўмиб ташлаш учун махсус ажратилган ва жиҳозланган жой;
  
• 
  чиқиндиларни кўмиб ташлаш – чиқиндиларни, ифлослантирувчи моддалар атроф муҳитни булғатишнинг олдини олишга қаратилган ҳамда бу чиқиндилардан келгусида фойдаланиш имкониятини истесно этадиган тарзда, ажратиб қўйиш;
  
• 
  чиқиндиларни сақлаш – кўмиб ташлаш, қайта ишлаш ёки утилизиция қилиш мақсадида чиқиндилар олиб келгунча уларни махсус жиҳозланган тўплагичларда сақлаш;
  
• 
  чиқиндиларни утилизация қилиш – чиқиндилар таркибидан қимматли моддаларни ажратиб олиш ёки чиқиндиларни иккиламчи хомашё, ёқилғи, ўғит сифатида ва бошқа мақсадларда ишлатиш;
  
• 
  чиқиндиларни қайта ишлаш – чиқиндиларни экологик жиҳатдан бехатар сақлаш, ташиш ёки утилизация қилиш мақсадида уларни физик, кимёвий ёки биологик хусусиятларини ўзгартириш билан боғлиқ технологик операцияларни амалга ошириш;
  
• 
  чиқиндиларнинг ҳосил бўлиш нормативи – маҳсулот бирлиги ишлаб чиқарилаётганда ёки бошланғич хомашё бирлигидан ҳосил бўладиган муайян турдаги чиқиндиларнинг белгиланган миқдори.
  

Хавфли чиқиндилар – таркибида хавфли (заҳарлилик, юқумлилик, портловчанлик, тез алангаланиб ёнғин чиқарувчанлик, реакцияга тез киришувчанлик, радиоактивлик) хусусиятлардан лоақал биттасига эга моддалар мавжуд бўлган, бундай моддалар фуқаролар соғлиғи ва ҳаётига, атроф муҳитга ўзи мустақил тарзда ҳам, шунингдек бошқа моддаларга қўшилганда ҳам бевосита ёки потенциал ҳавф туғдирадиган миқдорда ва шаклда мавжуд бўлган чиқиндилар.