Faoliyat xavfsizligini boshqarishning uslubiy asoslari

5.Mavzu. Sanoatda xavfsizlik vositalari.

5.1 Faoliyat xavfsizligini boshqarishning uslubiy asoslari

HFXni boshqarish deganda ko'zda tutilgan natijalarga erishish "inson-muhit" tizimiga tashkiliy ta'sir qilishni tushunamiz.
HFXni boshqarish - bu obyektni ongli ravishda bir hols(xavfli) boshqa bir (xavfsiz) holatga o'tkazishdir.Bunda obyektiv ravishda iqtisodiy va texnik shartlarga amal qilishmaqsadga muvofiqdir.
Tizimlilikka bolgan talab shundari iboratki, bunda xavfsizlikni aniqlashda muhim va yetarli bo'lgan tashkil qiluvchilar sonini hisobga olish ko'zda tutiladi.
Tizimli tahlil qilishhing muhim prinsiplari quyidagilarga olib keladi: qaror qabul qilish jarayonida oxirgi maqsadni aniqlashi va aniqlik kiritishdan boshlanmog'i kerak; butun muammolarni to'laligicha qarash muhimdir; maqsadga erishishningii alternativ yo'llarini tahlil qilish muhimdir; qo'shimcha maqsadlar umumiy maqsadga to'sqinlik solmasligi kerak. Bunda maqsad - reallik, predmetlik, sonli aniqlik, adekvatlik, samaralilik, nazoratlilik talablarini qondirmoqligi kerak.
Maqsadlarni vujudga keltirish - xavfsizlikni boshqarishda juda murakkab masaladir. Maqsadni har doim iyerarxik tushuncha deb qarash kerak. Reja har doim aniq tugallangan maqsadni amalga oshirishga yo'naltirilgan bo'lishi lozim. Bu bosh maqsaddir, umuman qism maqsadlarga bo'linadi va o'z navbatida muhimlik darajasiga qarab joylashtiriladi.
Bosqichlarda, xavfsizlikning barcha talablari hisobga olingan holda, to'liq faoliyat sikli xosil qilinadi, ya'ni: ilmiy fikr; ilmiy izlanish ishlari; konstruktorlik ishlari; loyiha; loyihani amalga oshirish; sinash; ishlab chiqarish; tashish; foydalanish; takomillashtirish va tuzilishini o'zgartirish; saqlashga qo'yish va bartaraf qilish; yo'q qilish.
Xavfsizlik talablarini o'z vaqtida hisobga olish faqat texnik shartlargagina emas, balki iqtisodiy qarashlarga tayanadi.
Boshqarish - bu shunday jarayonki, uni bir qancha bosqachlarga boolish mumkin:
1 . Obyektning holatini tahlil qilish va baholash.

2. 
   Boshqarishning maqsad va masalalarini amalga oshirish uchun tadbirlarni rejalashtirish va oldindan aniqlash.
   
3. 
   Boshqaruvchi va boshqariladigan tizimlami bevosita tashkil qilish.
   
4. 
   Nazorat, ya'ni boshqarishni tashkil qilish ustidan kuzatish va tekshirish.
   
5. 
   Tadbirlarning samaradorligini aniqlash.
   
6. 
   Rag'batlantirish, ya'ni boshqarish qatnashchilarini boshqaruv muammolarini muvaffaqiyatli hal qilishga undovchi ta'sir shakllari.
   

HFXni boshqarish vositalarini quyidagi jihatilarga ajratish mumkin: fizologik, psixologik, ijtimoiy, tarbiyaviy, ergonomik, ekologik, ommani o'qitish; xavfsiz xulq madaniyatini tarbiyalash; kasbiy o'qitish; kasbiy tanlash; boshqarish subyektiga psixologik ta'sir qilish;.dam olish va ishlash rejimlarini ratsionallashtirish; kollektiv himoyalanishning texnik va tashkiliy vositalari; shaxsiy himoya vositalari; yengillik va kompensatsiya to'lovlari tizimi va boshqalar, tibbiy, texnik, tashkiliy- operativ, huquqiy va iqtisodiy.HFXni boshqarishning vositalari boy va rang-barangdir. Bularga quyidagilar kiradi: halq ommasini o'qitish, kasbiy tanlash, boshqarish subyektiga psixologik ta'sir qilish; dam olish, ishlash rejimlarini ratsionallashtirish; kollektiv himoyalanishning texnik va tashkiliy vositalari; shaxsiy himoya vositalari; yengillik va kompensatsiya tolovlari tizimi va boshqalar.
5.2"Inson-muhit", "inson-ishlab chiqarish va boshqa tizimlar murakkab ko'p tenglamali va qismli tashkil qiluvchilardir.
Xavflar identifikatsiyasini ijobiy yechishda bu tizimlarni tahlil jarayonida tashkil qiluvchilarga ajratish (dekompozitsiya qilish) muhimdir.
Faoliyatni tashkil qiluvchilarga ajratish bir ma'noda xavf va uning xavfli turkumlarini. Shuning uchun faoliyatni loyihalashda ma'qul bo'lgan manba ma’lumotlaridan foydalanilgan holda uni yetarli darajada detallashtirish (elementlarga ajratish) va xavfli xususiyatlarini aniqlash muhimdir. Xavfsizlik sharoitlarini loyihalash juda qiyin jarayon bo’lib, insondan maxsus tayyorgarlikni talab qiladi. Quyida HFXni loyihalashning taxminiy chizmasini keltiramiz 4-jadval).
3-jadval

T/ p	Harakat tartibi	Harakat natijasi
1	Loyihalanayotgan yoki ma'qul obektni tashkil qiluvchi (element)larga ajratish	Aniqlashtirilgan : Mehnat sharoitlari Mehnat vositalari. Mehnat ozuqalari, yarim fabrikatlar Energiya(elektrik, pnevniatik) Texnologik jarayonlar operatsiyalar,hitmkatlar Tabiiy-klimatik omillar O'simlik, hayvonlar Ish joylar, sexlar. bo'limlar
2	Yaratilgan har bir element uchun xavflar indentifikatsiyasini tuzish	Xavflar ro’vxati
3	“Sabab va xavflar daraxt”larini ko’rish	Xavflar sababi
4	Xavflarni soni sifat jihatdan baholash,ularni xavf-xatarnimng ruxsat qilingan qiymat va darajasi bilan taqqoslash	Himoyalanish muhim bo’lgan xavflar va sabablar ro’yxati
5	Maqsadni aniqlash	Erishilgan zarar bo’lgan mehnat sharoitining sonli o’lchamlarini aniqlash
6	Obyektlarni xavfsiz ro’rsatkichlari bo’yicha kompleks baholash	Qabul qilingan integral yoki balli ko’rsatkichlar
7	Mumkin bo’lgan xavfsizlik prinsip, usul va vositalarning tahlil qilish	Prinsiplar, usullar,alternativlarni to’plash
8	Har bir alternative bo’yicha talofat va	Ma’qul bo’lgan variantni tanlash yutuqlarning afzallik va kamchiliklarini tahlil qilish
9	Ma’qul bo’lgan usul,prinsip va vositalarni tahlil qilish	Aniq usur, prinsip va vositalarini tanlash
10	Hisoblar samaradorligini baholash	Aniq yechim (tadbir)lar: Texnik, ijtimoiy va iqtisodiy samara ko’rsatkichlari