Sun'iy monopoliyalar
- bu monopolistik foyda olish maqsadida tashkil etilgan korxonalar uyushmalari.
Ushbu monopoliyalar ataylab bozor tarkibini o'zgartiradi.
Xalqaro monopoliya
- foydani ko'paytirish maqsadida jahon kapitalistik iqtisodiyotining bir yoki bir nechta
sohalarida ustunlikni o'rnatgan chet elda aktivlarga ega bo'lgan xususiy, yirik kapitalistik firmalar yoki turli
millatlardagi firmalarning birlashmalari.
3. Monopoliyaning
ijtimoiy oqibatlari
Resurslarning oqilona taqsimlanmasligi. Bu holat monopoliyalarning yuqori foyda ketidan quvib, sun’iy ravishda ishlab
chiqarishni cheklash vositasida narxlarni ko’tarishi, mahsulotlarning u qadar yaxshi bo’lmagan turlarini, past texnikaviy
darajsini va sifatini hamda sotishning yomon sharoitlarini vujudga keltirishi orqali namoyon bo’ladi. Natijada, raqobat
sharoitida amal qiluvchi iqtisodiyot samaradorligini bozor vositasida tartibga solish mexanizmi ishdan chiqadi.
Daromadlardagi tengsizlikning kuchayayishi. Bu holat ham narxlarning monopol tarzda oshirilishi yoki pasaytirilishi
hamda yuqori foyda olinishi bilan bo’g’liq bo’lib, bu aholining qolgan qismi daromadlarining nisbatan kamayishiga olib
keladi.
Iqtisodiy turg’unlik va fan-texnika taraqqiyotining sekinlashuvi. Bunday holatning vujudga kelishi monopolistlarning
raqobatchilar bosimini sezmasliklari hamda aksariyat hollarda yuqori foydani qo’shimcha urinishlarsiz o’zlarining
bozordagi hukmronliklari hisobiga olishlari mumkin. Bu esa, ularni ishlab chiqarishni ratsionallashtirish, uning
samaradorligini oshirish imkoniyatlarini qidirish, mahsulot sifatini oshirish, uning assortimentini kengaytirish, fan-texnika
taraqqiyotini rivojlantirish va xaridorlar manfaatlari to’g’risida qayg’urish kabi xatti-harakatkardan qaytaradi.
Iqtisodiyotda demokratik harakatlarning to’sib qo’yilishi. Monopolistlar iqtisodiyotdagi erkin va halol raqobatga
to’sqinlik qilib, nisbatan kuchsiz bo’lgan korxonalarni o’zlariga bo’ysundirishlari, jamiyatga o’z ishchilarining mehnatiga
pasaytirilgan miqdorda haq to’lash, sifati oast tovarlarni ishlab chiqarish, o’ta darajada oshirilgan tovar narxlari (yoki
pasaytirilgan xarid narxlari), o’z mahsulotini iste’mol qilishga bilvosita usul orqali majburlash kabi o’zlarining kamsituvchi
shartlarini ko’ndalang qo’yishlari mumkin.
Xulosa
Xulosa qilib aytganda Monopoliya faqatgina monopolistlargagina foydali bo’lishi mumkin
ekan uning jamiyatga , iqtisodiyotga keltiradigan zararlari uning foydali taraflariga
qaraganda anchagina kattaroq va ta’sirliroq ekan, buning isbotini esa ba’zi mutaxasislarning
monopoliya to’g’risidagi fikrlarida ko’rishimiz mumkin.
Arnold Xarberger fikriga ko’ra bozorda monopoliyaning mavjud bo’lishi jamiyat
boyliklarining bir qismini qaytmas xarajatlar (DeadWeight Loss (DWL))ga aylantiradi
●
Xavri Leybenstayn monopoliyada samaradorlikni oshiruvchi stimul yo’qligini
ta’kidlaydi.
●
Richard Pozdner esa monopolist monopol hokimiyatini ushlab qolish uchun
qo’shimcha keraksiz sarf-xarajatlar qilishini va bu harajatlar odatda
iste’molchining zimmasiga tushishini, hamda natijada bu aholi daromadlarining
kamayishiga olib kelishini aytib o’tgan.
