Farg`ona Davlat universitet

Yorug`likning bosimi.Lebedev tajribasi. Komton effekta. Optik pirometriya

Reja:
1 Yorug`lik bosimi haqida tushincha
2 Lebedev tajribasi haqida tushincha
3 Komton effekta haqida tushincha

1. Yorug’likning bosimi. Maksvell nazariyasiga binoan, jism
sirtiga tushayotgan har qanday elektromagnit to'lqin jismga bosim beradi. Bu bosim Р=w(1+ ), w - sirtga tushayotgan yorug’lik dastasi energiyasining hajmiy zichligi, - sirtning yorug’lik qaytarish koeffitsiyenti. Yorug’lik bosimini birinchi bo'lib 1900 yilda P.N. Lebedev tajribada aniqladi: osongina buriladigan parrakning qanotlaridanbiri qoraytirilgan, ikkinchisi esa yaltiroq qilib yasalgan. Bu qanotlarni navbatma-navbat yoritish natijasida hosil bo'ladigan paraklarning buralishlari taqqoslanadi. Yaltiroq
sirt uchun = 1. Shuning uchun Р_ya = (1+ )=2w. Yorug’likni to'la yutuvchi qorayti-rilgan sirt uchun =0.Natijada
Р_x = (1+ )=
nisbati
Р_я / Р_к = 2
Tajriba bu natijani tasdiqladi.
Yorug’lik bosimini kvant tasavvurlar asosida ham tushuntirish mumkin.
2. P.N.Lebedev tajribasi. Yorug’likning bosimini birinchi bo’lib
o’lchash 1899 – yilda rus fizigi Lebedev tomonidan nasib etgan, yorug’likning qattiq jismlarga ko’rsatadigan bosimini o’lchash
uchun o’tkazgan tajribasining sxemasi ko’rsatilgan. Qurilma
havosi so’rib olingan idishda o’rnatilgan bo’lib, ingichka ipga osib qo’yilgan va “qanotchalar” biriktirilgan yengil osmadan iborat.

Qanotchalar qalinligi 0,01mm dan 0,1 mm gacha bo’lgan oq va qoraytirilgan disklar shaklida bo’ladi. Ular osma atrofida
aylanadigan o’qqa nisbatan simmetrik qilib o’rnatilgan. Tushgan yorug’lik oq va qoraytirilgan disklarga turli xil bosim ko’rsatadi. Natijada osmani tutib turgan ingichka ip aylantiruvchi moment ta’sirida buraladi. Yorug’likning bosimi aynan shu ipning burilish burchagi yordamida aniqlanadi. O’z navbatida, bu burilish qanotchalarga tushayotgan yorug’likning bosimi mavjudligini, bu bosim jism sirtining qaytara olish qobiliyatiga va tushayotgan yorug’lik oqimiga bog’liqligini ko’rsatadi.
3. Kompton effekti. Yorug’likning korpuskulyar xossalari
Kompton effektida yorqin nomoyon bo’ladi. Amerikalik fizik Kompton 1923 yilda yengil atomli moddalarda monoxromatik rentgen nurlarining sochilishini o’rganayotib, sochilgan nurlanish tarkibida birlamchi to’lqin uzunlikli nurlanish bilan birga kattaroq to’lqin uzunlikli nurlanish borligini aniqladi. Tajribalar = -
farq tushuvchi nurlanishning to’lqin uzunligi , sochuvchi jismga bog’liq bo’lmay, faqat sochilish burchagi ga
bog’liqligini ko’rsatdi:
= - = 2 _с sin² /2
buyerdagi _с Kompton doimiysi deb ataladi va _с=2,41^.10^-12
m ga teng. Rasmda ko’rsatilgan D₁, D₂ diafragmalardan o’tgan ingichka rentgen nurlari K_r kristallga tushadi.Sochilgan
nurlanishni S_n – spektrograf yordamida tekshirish mumkin.
Nurlanish yo’nalishda ( =0) o’zgarmaydi, boshqa
yo’nalishlarda sin² /2.
Shunday qilib, Kompton effekti deb nurlanish (rentgen, -
nurlanish) moddaning erkin elektronlarida sochilishi natijasida to’qin uzunligining ortishiga aytiladi.
To’lqin nazariya nuqtai nazaridan bu hodisani tushutirib bo’lmaydi. Elektron yorug’lik to’lqini ta’sirida shu to’lqin
chastotasiga teng chastota bilan tebranishi va shu chastotaga teng to’lqin nurlantirishi kerak. Kvant nuqtai nazariga ko’ra

rentgen fotonlarining kristall elektronlari bilan ta’sirlashganda yuqoridagi ifoda hosil bo'ladi