Farg’оna davlat universiteti harbiy ta’lim fakulteti

1.Favqulodda epidemiologik, epizootik va epiftotik vaziyatlar. Karantin va pandemiya haqida.
Favqulodda vaziyatlarda hayvon va qishloq xo‘jaligi o‘simliklarini muhofaza qilish. Favqulodda vaziyatlarda qishloq xo‘jaligi o‘simliklari va hayvonlami muhofaza qilish muhim ahamiyatga ega. Hozirgi kunda qishloq xo‘jaligi mahsulotlari, yem-xashakka zarar keltiradigan ko‘plab kasallildar mavjud. Bundan tashqari, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari zaharli va radioaktiv moddalar bilan ham zararlanishi mumkin. Bunday xavfli omillar mahsulotlarning o‘sish jarayoniga hamda uzoq muddat davomida saqlanish holatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. O’simliklar orasida kasallildaming keng tarqalishi natijasida kelib chiqadigan vaziyatlarga epifitotik favqulodda vaziyatlar deyiladi. Shu kabi kasalliklar hayvonlar orasida ham tarqalishi mumkin. Hayvon- lar kasalliklar, zaharlanishlar, radioaktiv moddalar ta’sirida ham zahar- lanadi. Hayvonlar orasida kasatlildarning keng tarqalishi natijasida kelib chiqa- digan vaziyatlarga epizootik favqulodda vaziyatlar deyiladi.
Epifitotiya bilan epizootiyaning panfitotiya va panzootiya turlari ham mavjud bo‘lib, bunda o‘simlik yoki hayvonlar kasalliklarining bir necha davlat yoki mintaqa hududiga tarqalib ketishi tushuniladi. Hudud radioaktiv moddalar bilan zararlanganda ushbu hududda yashaydigan odam va hayvonlarga katta zarar keltiriladi. Zaharlanish yo‘llari nimadan paydo bo‘ladi? Awalo, kundalik radioaktiv moddalar bilan ish olib borayotgan idora va laboratoriyalaida xavfli vaziyat sodir bo‘lishi mumkin. Xavfli holat qachonki bu joylarda turli sabablarga ko‘ra radioaktiv moddalar tashqariga chiqib ketishiga sharoit tug‘ilsa ro‘y beradi. Masalan, atom elektrstansiyalarida xavfsizlik choralariga rioya etilmasa, o‘z vaqtida piofilaktika ishlari olib borilmasa, ishchi va rahbar xodimlar belgilangan qoidalami o‘z vaqtida bajarmasa va h. k. Radioaktiv moddalar tashqariga chiqib ketgandan keyin atrofdagi hudud zaharlanadi, inson, jonli hayvonlar, qushlar, parrandalar va h.k. asta-sekin zaharlanib, nurlanish kasalligiga uchraydi. Shunga o‘xshash vaziyat 1986-yili Ukrainada sodir bo‘lgan. Atom stansiyasidagi portlash natijasida atrofdagi hudud zaharlangan, u yerda yashayotgan aholi evakuatsiya qilinib, boshqa hududlarga ko‘chirilgan. Yoqea sodir bo‘lgandan so‘ng ancha yilgacha bu hududda dezaktivatsiya, degazatsiya va maxsus tozalash ishlari olib borilgan.
Hozirgi kunda bunday ishlar davom ettirilib, odamlar yashashi uchun zarur sharoit yaratish ishlari olib borilmoqda. Favqulodda vaziyat sodir bolmasligi uchun hamma o‘z vazifasini sidqidildan bajarishi shart. Yaziyat sodir bo’lganda aholi nima qilishi va qanday harakatlanishini oldindan o‘igatish va evakuatsiya tartib-qoidalarini tasdiqlangan reja bo‘yicha bajarish lozim. Bu kabi vaziyat sodir bo’lishiga yo‘l qo‘ymaslik har bir insonning vazifasidir. Keng tarqalishi mumkin bolgan kasalliklardan biri parranda grippidir. Bu, ayniqsa, inson va uy tovuqlari uchun juda xavfli kasallik bo‘lib, o‘limga olib kelishi mumkin. Virusning tabiiy manbayi suvda suzuvchi yowoyi parrandalardir. Virus tashuvchilar esa yowoyi qushlar va kalamushlar hisoblanadi.
Parrandalar zararlanishi suv va oziqa orqali ro‘y beradi, chunki qushlarda virus najas bilan biiga tashqariga chiqadi. Odamga vims qushlaming go‘shti, ichak-chovog‘i, patlari, tuxumi, najasi, so‘ng iflos qo‘llar, ovqat, suv yoki chang bilan birga og‘iz yoki bumn- ga kirishi mumkin.
Parranda grippidan muhofazalanish tadbirlariga quyidagilar kiradi:
— parrandalami yopiq sharoitda parvarishlashga o‘tkazing (ulaming yowoyi qushlarga qo‘shilishiga yo‘l qo‘ymang);
— yowoyi qushlar (qarg‘alar, maynalar, chumchuqlar) kushxonalar ichiga kirib ketishi va ularning oziqalariga yaqinlashishiga imkon bermaslik uchun barcha mavjud yollami yopib tashlang;
— kalamushlami yo‘q qiling;
— qushlar najasini yer ostiga kamida 0,5 metr chuqurlikka ko‘ming;
— yig‘ishtirish ishlarini dokali niqob yoki respirator taqib, qo‘lqop, bosh kiyimi kiyib yoki ro‘mol o‘rab, ishchi kiyim va poyabzalda bajaring;
— yig‘ishtirish ishlari yakunlanganidan so‘ng ishchi kiyim va poyabzalni sovun bilan yuving, quyosh nurlari ostida quriting, qo’llaringiz va yuzingizni puxtalik bilan yuving yoki cho‘miling.
Yodda saqlangki, parranda grippi holatlari uy qushlari orasida ro‘y bergan vaziyatda, infeksiya yanada keng tarqalib ketishini to‘xtatish va odamlar zararlanishining oldini olishning yagona usuli butun aholi yashay- digan joyda mavjud bo‘lgan barcha vaksina bilan emlanmagan parrandalami butunlay yo‘q qilishdan iboratdir. Bolalar, keksalar, homilador ayollar va immuniteti kuchsiz insonlami himoya qilish uchun ulami oddiy grippga qarshi vaksina bilan emlash kerak.
Vaksina grippdan himoya qiladi va parranda grippining og‘ir shakllari paydo bolishi xatarini kamaytiradi. Juft tuyoqli yowoyi va uy hayvonlarining xavlli, o‘tkir kechuvchi virusli kasalliklaridan biri oqsimdir. Kasallikka qoramol va cho‘chqalar yuqori darajada, qo‘y, echki va yowoyi juft tuyoqli hayvonlar esa kamroq moyil. Tarixiy ma’lumotlaiga ko‘ra, oqsim kasalligi haqida 1546-yilda ilalyan olimi J.Frakastoro mahumot bergan, uning filtrlanuvchi virus ekanfigini esal898-yilda nemis olimlari Lyofller va Frosh aniqlashgan. Oqsim hayvonlarning chegara bilmas kasalliklari orasida eng ko‘p uchraydigan va katta iqtisodiy hamda ijtimoiy zararlar keltiradigan yuqumli kasallik hisoblanadi. Kasallik har xil geografik mintaqa va iqlimga qaramay, qisqa muddatda uzoq masofalarga tez tarqalish xususiyatiga ega. Hayvonlarda kasallikning klinik belgilari burun, og'iz bo‘shlig‘i shilliq pardalarida, tilda, tuyoq oralig‘i va yelinda pufakchalar paydo bo‘lishi, so‘ngra ular yorilib eroziyalarga aylanishi bilan namoyon bo‘ladi. Oqsim kasalligi tarqalgan hududlarda mavjud yosh hayvonlaming 60—80% gachasi nobud bo‘ladi.
Oqsim quyidagi holatlarda juda tez va keng tarqalishi mumkin: — kasal yoki kasallikdan tuzalgan, biroq vims tashuvchi bo‘lib qolgan hayvonlar sog‘lom mollar bilan birga boqilsa, kasallik tarqalmagan joylar, go‘sht kombinatlari, hayvon bozorlari va ko‘igazmalariga kiritilsa; — vims bilan zararlangan sut yoki yog‘sizlantirilgan sut yosh mollarga berilsa; — nosog‘lom hududdagi yaylovlarda sog‘lom mollar boqilsa yoki ulardagi suv manbalari va binolaridan foydalanilsa; — nosog‘lom hududdan yem-xashak va boshqa qishloq xo‘jaligi mahsu- lotlari yoki kasallikka moyil bo‘lmagan ot, eshak, daydi it, mushuk va h.k.lar sog‘lom hududlaiga kirib kelsa; — biologik xavfsizlik choralariga amal qilinmaganda, veterinariya mutaxassislari o‘z kiyimlari va qurollarini dezinfeksiya qilmaganda. Oqsim kasalligining oldini olish uchun hayvonlami ommaviy va majburiy emlash, veterinariya-sanitariya tadbirlarini o‘z vaqtida o‘tkazish, biologik xavfsizlik choralariga amal qilish, chorva mollari va mahsulotlarining harakati ustidan doimiy nazorat yuritish kabi kompleks tadbirlami amalga oshirish talab etiladi.
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari, yem-xashak va suvni zararlanishlardan muhofaza qilish uchun nazorat ishlari olib boriladi. Rejalashtirilgan tartib bo‘yicha maxsus asboblar bilan hayvonlarga beriladigan suv tozaligi va yaylovlardagi o‘simliklaming holati tekshiriladi. Reja bo‘yicha dezinfeksiya ishlari olib boriladi. Masalan, havo kemalari aerodromdan havoga ko‘tarilayotganda ulardan ajralayotgan yoqilg‘i moddalari yetga tushib, atrofni zaharlaydi, o‘simlildarga ziyon keltiradi. Yem-xashak va suv orqali hayvonlaming ichiga kirgan zaharli moddalar esa kasallikka olib keladi. Epifitotik favqulodda vaziyatlarda qishloq xo‘jaligi ekinlarining om- maviy nobud boMishi, hosildorlikning pasayishi bilan kechuvchi omma- viy kasallik va o‘simlik zararkunandalari sonining keskin ko‘payishi kuzatiladi. Bunday kasallik va zararkunandalarga quyidagilami misol qilib keltirish mumkin.