Farg’ona politexnika instituti

YOD BENZOL OLISH

Ishning maqsadi: Anilin asosida yod benzol sintez qilish

Ish bajarish uchun kerakli reaktivlar asboblar:

Anilin - 9,3 g (9,1ml) HCl (d= 1,19 g/sm³) - 25 ml

NaNO₂ - 8 g KJ - 20 g

Asboblar:

Chinni stakan - 250 ml Yumaloq trubli kolba 500 ml

Tomchilovchi voronka Aralashtirgich

Suv bug’i bilan haydash qurilmasi

Yod benzolni haydash uchun havo bilan sovutuvchi qurilma

Ish yuzasidan nazariy ma’lumotlar: Asosiy organik sintez texnologik jarayonlarida sodir bo’ladigan muhim kimyoviy reaksiyalarni quyidagi turlarga ajratish mumkin:

1. Galogenlash reaksiyalari; 2. Gidrolizlanish reaksiyalari;

3. Gidratatsiya; 4. Degidratatsiya; 5. Eterifikatsiya;

6. Alkillash; 7. Sul’fatlash; 8. Sulfirlash; 9. Oksidlash;

10. Gidrirlash; 11. Degidrirlash va x.k.

Organik birikmalarga galogen atomlarini kiritish jarayonlarini galogenlash deyiladi. Galogenlash reaksiyalariga: ftorlash, xlorlash, bromlash va yodlash kiradi.

Galogenlash reaksiyalari 3 turga bulinadi:

a) o’rin almashish; b) biriktirish; v) ajralish.

a) O’rin almashinish reaksiyasida uglevodorod molekulasidagi vodorod atomi yoki reaksiya guruhi galogen bilan o’rin almashadi.

a)RH + Cl ₂ RCl + HCl

b) ROH + HCl RCl + H₂O

b) Biriktirib olish reaksiyalari to’yinmagan uglevodorodga galogen birikishi bilan boradi. Erkin galogenlar CH₂=CH₂, , va C_Ar-C_Ar bog’larga birikish qobiliyatiga ega:

CH₂=CH₂ + Cl₂ ClCH₂-CH₂Cl

C₂H₂ + 2Cl₂ CHCl₂-CHCl₂

C₆H₆ + 3Cl₂ C₆H₆Cl₆

v) Xlorli hosilalarni ajralishi reaksiyalarini bir nechta turi mavjud: a) degidxlorlash b) dexlorlash, v) xloroliz yoki xlorlinoliz g) piroliz

a) degidroxlorlashga misol keltiramiz:

ClCH₂-CH₂Cl CH₂=CHCl + HCl

b) dexlorlash reaksiyalari esa yuqori temperaturada keladi

CCl3-CCl3 CCl 2= CCl2 + Cl2

v) xloroliz yoki xlorinoliz reaksiyalari xlor ta’sirida uglerol uglerod bog`ini uzilishi bilan boradi:

CCl₃-CCl₃ + Cl₂ 2CCl₄

g) yuqori temperaturada (piroliz):

CCl₃-CCl₂-CCl₃ CCl₄ + CCl₂ = CCl₂







10-Rasm. Suv bug’i bilan haydash qurilmasi

Ishning maqsadi: laboratoriya sharoitida anilindan yodbenzol sintez qilish. Yodbenzol sintez qilish ikki bosqichda quyidagi sxema orqali amalga oshiriladi:

+NaCl+H₂0

+KCl+N₂

Ish bajarish tartibi: 250 ml hajmdagi chinni stakanga 25 ml kontsentrlangan HCl, 25 ml H₂O solinadi va bularning ustiga 9,3 g yangi xaydalgan anilin qo’shiladi. Aralashma 1-2^oC gacha sovutiladi va 8 g NaNO₂ ni 20 ml suvdagi aralashmasi tomchilab tushuvchi voronkadan qo’shib boriladi, ayni vaktda aralashmani doimiy aralashtirib turiladi. NaNO₂ - eritmasi reaksiya aralashmasiga qo’shilayotganda temperatura 5^oC dan oshmasligi kerak. Buning uchun reaksiya massasiga muz bo’lakchasini solinadi yoki reaksiya o’tkazilayotgan stakan muz yordamida sovitiladi. Reaksiya tugaganini yod qogozida tekshiramiz.

Hosil bo’lgan diazoniy tuzi eritmasida 30 ml suvda 20 g KJ eritilgan yumaloq tubli (500 ml) kolbaga doimiy aralashtirib turgan xolda qo’shiladi. Hosil bo’lgan aralashmani 2-2,5 soatga muzli hammomda qoldiriladi. So’ngra kolbaga havo sovitgichi ulanadi va qaynayotgan suvli hamom yordamida qizdiriladi. Qizdirish N₂ chiqib bo’lguncha davom ettiriladi, hosil bo’lgan eritmaga kontsentrlangan ishqor yoramida ishlov beriladi, bunda hosil bo’lgan ortiqcha fenol ishqor bilan birikadi. Iod benzolni suv bug’i yordamida haydaymiz. Haydash sovutgichdan moysimon og’ir tomchilar tushishi to’xtagunga qadar davom ettiriladi. So’ngra yodbenzol ajratiladi va CaCl₂ bilan quritiladi. Kichik kolbada qaynash temperaturasi 186-189^oC bo’lgan fraksiya yig’iladi. Hosil bo’lgan maxsulot xajmi 15-16 g tashkil qiladi.

Topshiriqlar: 1. Yodbenzolning hosil bo`lishini unimini aniqlang?

2. Refraktometr yordamida yodbenzolning sindirish ko`rsatgichini aniqlang?

3. Etil spirti, atseton, benzolda eruvchanligini aniqlang?

Blits o’yin uslubida

“Yod benzol olish” laboratoriya ma shg’ulotini o’tkazish uchun uslubiy qo’llanmada keltirilgan bajarish bosqichlari

№