Farg‘ona Texnika 2006 aripov n. M., Mamadalieva L. K


Download 1.31 Mb.
bet3/6
Sana03.07.2020
Hajmi1.31 Mb.
#122831
1   2   3   4   5   6
Bog'liq
Farg‘ona Texnika 2006 aripov n. M., Mamadalieva L. K


2.4.4. TRANSFORMATORNING CHO‘LG‘AMLARI

2.3-rasm. Magnit o‘zakdagi magnit kuch chiziqlarining

o‘rtacha uzunligi


Transformatorlarning cholgamlarini tayyorlashda asosan elektrotexnik misdan va alyuminiydan foydalaniladi. Transformatorlarning nominal kuchlanishiga asosan cholgamlarni himoyalash materialining klassifikasiyasi tanlanadi.

Transformatorning quvvatiga, kuchlanishi va tokiga asosan cholgamning turi tanlanadi. Cholgamlar uzluksiz, spiral galtakli (katushkali), bir qatlamli va kop qatlamli silindrik, bir odimli va kop odimli vint korinishidagi konstruksiyalarda tayyorlanadi.

Vintsimon cholgamlar bir necha parallel otkazgichlardan iborat bshladi. Cholgamning oramlarini odimi bir yoki bir necha odimli bolgan vint chiziqlari singari joylashtiriladilar. Oramlar orasida, hamda shoxobchalar orasida kerak bolgan hollarda sovitish uchun moy otar kanallari mavjud.

Vintsimon cholgamlarni izolyasion materialdan yasalgan silindrga joylashtirilgan uzun ensiz tayoqlarga yoki muvaqqat polat silindrsimon qolipga oraladi. Vintsimon cholgamlar transformatorning asosan quyi kuchlanish cholgamlarida tokning qiymati 300 A dan kattaroq bolganda qollaniladi.

Cholgamlarning kondalang kesim yuzalari kattalashib ketgan taqdirda bunday otkazgichlar parallel otkazgichlarga bolinadi va bu otkazgichlar ortasida elektr yurituvchi kuch va tokni bir xilda taqsimlanishini ta’minlash uchun transpozisiya qilinadi, ya’ni parallel otkazgichlarning orinlari cholgamning balandligi boyicha almashtiriladi.

Kuchlanishi 35kV va undan yuqori bolgan transformatorlarda uzluksiz spiral galtakli cholgamlar qollaniladi. Ular bir-biridan kanallar bilan ajratilgan yassi gardishsimon (disksimon) oramlardan iborat. Agar uzluksiz spiral cholgam transformatorning yuqori kuchlanish cholgami bolsa, u holda transformasiyalash koeffisientini 5% atrofida ozgartirish maqsadida maxsus shoxobchalarga ega boladi.

Almashinuvchi cholgamli transformatorlarda yuqori kuchlanishli va quyi kuchlanishli cholgamlarning ayrim qismlari ozaro shunday almashinib joylashtiriladiki, unda quyi kuchlanish cholgamlarining oramlari magnit ozakka yaqinroq joylashadilar. Almashinuvchi cholgamlar ishlab chiqarishda murakkab texnologik jarayoni, qisqa tutashuvlarga bardoshsizligi; magnit ozakdan va bir-biridan izolyasiyalashning qiyinligi kabi kamchiliklari bilan konsentrik cholgamlardan ajralib turadi:


2.5. O‘ZGARMAS TOK MASHINALARINING TUZILISHI VA ISHLASH PRINSIPI, MAGNIT ZANJIRINI HISOBLASH
2.5.1. O‘zgarmas tok mashinalarining qo‘llanilishi
Elektr mashinalar yordamida mexanik energiyani elektr energiyasiga va aksincha elektr energiyani mexanik energiyaga shuningdek, elektr energiyani bir turdan ikkinchi turga aylantirish mumkin. Mexanik energiyani elektr energiyaga ozgartirish maqsadida elektr generatorlardan foydalaniladi. Generatorlarni bu, gidravlik va gaz turbinalar, ichki yonar dvigatellar va boshqa dvigatellar yordamida harakatga keltiriladi. Kopincha elektr stansiyalarida ishlab chiqarilgan elektr energiya yana turli mashina va mexanizmlarni harakatga keltirish uchun mexanik energiyaga aylantiriladi. Bunday maqsadlarda elektr dvigatellardan foydalaniladi.

Tokning turiga asosan elektr mashinalar ozgarmas va ozgaruvchan tok mashinalariga boinadi. Elektr mashinalar vattning juda kichik qiymatidan million kilovattgacha va undan yuqori quvvatlarda tayyorlanadi. Kop qollaniladigan elektr mashinlarda energiyaning ozgarishi magnit maydon ta’sirida boladi. Shuning uchun ularni induktiv elektr mashinalar deyiladi. Shuningdek, energiyani elektr maydon ta’sirida ham ozgartirish mumkin, bunday elektr mashinalarini siqmli elektr mashinalar deyiladi, lekin bunday mashinalar kop tarqalmagan. Magnit maydon yordamida elektr maydonga nisbatan ming martagacha katta energiya oosil qilinishi mumkin. Bir xil olchamli induktiv va sqimli elektr mashinalaridan induktiv mashinalar yordamida ancha katta quvvatga erishish mumkin. Elektr mashinaning asosiy elementi bolib hisoblangan ferromagnit ozaklar yordamida kuchli magnit maydon hosil qilish mumkin. Ozgaruvchan magnit maydonlarda uyurma toklarini kamaytirish maqadida magnit ozaklar yupqa elektrotexnik polat tunukalardan tayyorlanadi. Elektr mashinalarining cholgamlari ham asosiy elementlardan hisoblanib, mis, alyuminiy va ularning qotishmalaridan iborat bolgan elektrotexnik materiallardan tayyorlanadi. Cholgamlarni himoyalash maqsadida, turli elektr himoyalash materiallardan foydalaniladi. Elektr mashinalar generator va dvigatel rejimida qollanilishi mumkin. Elektr mashinalarida energiyaning ozgarishi quvvat isroflari bilan boglıq, shuning uchun elektr mashinalarining foydali ish koeffisientlari 100% dan kichik boladi. Katta quvvatli elektr mashinalarining FIK i 9899,5% ga teng bo’lib, quvvati 10 Vt gacha bolgan elektr mashinalariniki 2040 % gacha boladi.

Elektr mashinalarni quvvatlariga nisbatan quyidagi guruhlarga bolish mumkin:

0,5 kVt gacha juda kichik mashinalar yoki mikromashinalar;

0,5¸20 kVt - kichik quvvatli mashinalar;

20¸250 kVt ortacha quvvatli mashinalar va 250 kVt dan ortiq quvvatli mashinalarga katta quvvatli mashinalar.


2.5.2. O‘zgarmas tok mashinasining tuzilishi
Oddiy ozgarmas tok mashinasining sxematik korinishi 31-rasmda korsatilgan. Ozgarmas tok mashinalari asosan ikki qismdan iborat: qozgalmas qismi stator va aylanadigan qismi yakordan iborat. Stator oz navbatida yarmodan, asosiy qutb ozagidan, qozgatish cholgamidan, qoshimcha qutblardan, qoshimcha qutb cholgamlardan va boshqa konstruktiv elementlardan iborat.

Ozgarmas tok mashinalarining asosiy qutblarini magnit ozagi asosan qalinligi 0,5 1 mm bo’lgan elektrotexnik polatdan yigiladi ba’zi hollarda konstruktiv polatlardan рam tayyorlanishi mumkin.



Elektr mashinalarning magnit ozaklari issiq holda juvalangan E41, E42, E43 markali yoki sovuq holda juvalangan E310, E320, E330 markali elektrotexnik magnit yumshoq polatlardan tayyorlanadi. Keyingi paytlarda elektr mashinasozlik zavodlarida elektr mashinalarning magnit ozaklarini tayyorlashda sovuq holda juvalangan E310, E320, E330 markali polatlar keng qollanilmoqda.


2.4-rasm. Oddiy o‘zgarmas tok mashinasi 1) asosiy qutb o‘zaklari; 2) yakor; 3) kollektor plastinalari; 4) cho‘tkalar




Elektr mashinalarning magnit ozaklaridagi induksiya asosan 1,2-1,5 Tl, issiq holda juvalangan polatlar uchun 1,5-1,7 Tl ni va magnit ozagi sovuq holda juvalangan polatdan tayyorlangan magnit ozaklarda induksiya 1,0-1,5 Tl ni tashkil etadi.

Magnit oqimi stasionar rejimlarda ozgarmasdan qolganli-gi sababli ozgarmas tok mashina-larida asosiy qutb magnit ozak-larining tunukalari birbiridan laklar bilan himoya qilinmaydi.

Katta quvvatli ozgarmas tok mashinalarining otish jarayonlari-ni yaxshilash maqsadida asosiy qutb ozagining havo boshligga yaqin qismida pazlar rezalanib, bu pazlarga kompensasiyalovchi cholgam seksiyalari joylashtiriladi. Bu sek-siyalar ozaro ketma-ket ulanib, chotkalar orqali yakor cholgami bilan ham ketma-ket ulanadi. Qoshimcha qutb ozaklari yaxlit ozakdan tayyorlanadi va ikkita asosiy ozaklar ortasiga joylashtiriladi. Qoshimcha qutb cholgamlari kommutasiya jarayonini yaxshilashga xizmat qiladi, shuning uchun kompensasiyalovchi cholgamlarga oxshash yakor cholgami bilan ketma-ket ulanadi. Ozgarmas tok mashinalarining qozatish cholgamlari misdan tayyorlanib, asosiy qutb ozaklariga ornatiladi, yaxshiroq sovutish uchun cholgamni bir necha qismlarga bolinib, qismlar orasida sovutish kanallari hosil qilinadi. Ozgarmas tok mashinasining qozgatish cholgami yordamida asosiy magnit oqim hosil qilinadi.

Ozgarmas tok mashinasining yakori qyidagi elementlardan: valdan, magnit ozakdan, kollektordan, cholgamdan va boshqa yordamchi elementlardan iborat. Ozgarmas tok mashinasining vali konstruktiv polatdan tayyorlanadi. Yakorning magnit ozagi qalinligi 0,350,5mm bolgan elektrotexnik polat tunukalaridan yigladi, tunukalar bir-biridan maxsus izolyasiyalovchi laklar bilan qoplanadi, lakning qalinligi yakorning kuchlanishiga bogliq. Yakorning magnit ozagini yaxshiroq sovutish maqsadida yakorning oq boyicha magnit ozak alohida paketlarga bolinadi Magnit ozakning orta qismini sovutish qiyin bolganligi uchun ozakning ortasida joylashgan paketlarni olchami kichik boladi. Yakorning paketlarga bo’lingan magnit ozagini sovutish uchun radial va aksial sovutish kanallaridan foydalaniladi. Bu kanallarning kengligi 10 mm gacha boladi. Yakorning cholgamlari misdan tayyorlanadi. Chogamlarni tayyorlash uchun cholgamning yoyilgan sxemasi chiziladi, galtaklarning boshi va oxiri kollektor tunukalariga ulanadi. Kollektor ozgarmas tok mashinalarida mexanik togrilagich vazifasini bajaradi.

Ozgarmas tok mashinalarida kollektor misdan tayyorlangan alohida kollektor tunukalaridan yigiladi, songra valga ornatiladi. Kollektor tunukalari orqali ozgarmas tok generatorlaridan elektr quvvat iste’molchilarga elektr chotkalar orqali uzatiladi, dvigatel rejimida esa chotkalar orqali yakor cholgamiga elektr quvvati keltiriladi. Yakorning valiga ozgarmas tok mashinalarining sovutish sistemasini yaxshilash maqsadida havo purkagichi (ventilyator) ornatiladi. Katta quvvatli ozgarmas tok mashinalarida podshipniklar alohida shitlarga ornatiladi. Katta quvvatli ozgarmas tok mashinalarida magnit ozak segmentlar korinishidagi elektrotexnik tunukalaridan yigilishi mumkin. Ozgarmas tok mashinalarning yarmosi uning korpusi ham bolib hisoblanadi. Mashinaning yarmosi asosan konstruktiv polatdan tayyorlanadi, ba’zi hollarda yarmoni tayyorlash uchun choyan ham ishlatiladi.

Ozgarmas tok mashinalarida, shuningdek, chotkalar ornatiladigan chotka ushlagichlardan foydalaniladi. Chotkalarni kollektor yuzasiga tegib turishini ta’minlash uchun polat prujinalar qollanadi. Kollektorning yuzasi chotkaning sirpanishi va chotka bilan kollektor orasidagi ba’zi hollarda hosil boladigan uchqunlar ta’sirida tez yemiriladi, yemirilgan kollektorni maxsus tekkislash stanoklarida tekislanadi.



2.5.3. O‘zgarmas tok mashinalarining ishlash prinsipi
Bizga ma’lumki, ozgarmas tok mashinasining stator va yakorlarining magnit ozaklari ferromagnit materiallardan tayyorlanadi. Ozgarmas tok mashinasining yakorini aylantirilganda, qozgatish cholgami hosil qilgan asosiy magnit maydon kuch chiziqlari bilan kesishgan yakorr cholgamlarida elektr yurituvchi kuch induksiyalanadi. Yakor cholgamidagi elektr yurituvchi kuchning yonalishi ong qol qoidasi yordamida aniqlanadi. Magnit maydon ozgarmas bolganligi sababli cholgamdagi elektr yurituvchi kuch aylanish elektr yurituvchi kuchi deb ataladi. Yakor cholgamining bitta otkazgichidagi elektr yurituvchi kuch

(2.1)

bu yerda: V - havo boshligidagi magnit maydon induksiyasi; l - otkazgichning uzunligi; V = 2rn - otkazgichning chiziqli tezligi.



Seksiyaning otkazgichlari simmetrik bolganligi sababli, ularda bir xil kattalikdagi elektr yurituvchi kuchlar hosil bolib, ular kontur boyicha qoshiladi va chiziqli tezlik bilan aylanayotgan yakor cholgamining bitta oramidagi elektr yurituvchi kuch quyidagicha boladi:
(2.2)
Yakor cholgamlari navbatma-navbat shimoliy va janubiy qutb ozaklari ostida bolganligi sababli hosil bolgan elektr yurituvchi kuch ozgaruvchan xarakterga ega boladi (2.5,a-rasm). Elektr yurituvchi kuchning tarqalish formasi vaqtga bogliq ravishda induksiya V ning havo boshliq boylab tarqalish xarakteriga oxshash boladi. Lekin yakor cholgamidagi ozgaruvchan tok kollektor yordamida ozgarmas tok korinishiga keltirilib, tashqi zanjirga uzatiladi. Haqiqatan ham yakor bilan birga kollektor 90С ga burilganda yakorni otkazgichlaridagi e.yu.k ning yonalishini ozgarishi bilan bir vaqtda chotkalar ostidagi kollektor plastinalari ham almashadi. Shuning uchun yuqoridagi cho’tka ostidagi kollektor plastinasi doim shimoliy qutb ozagi ostidagi joylashgan otkazgich bilan ulangan bo’lib, pastdagi chotka ostida joylashgan kollektor plastina bilan esa janubiy qutb ozagi ostida joylashgan otkazgich ulangan boladi. Shunday qilib, kollektor yordamida yakor cholgamidagi oshzgaruvchan tok farqlanib, tashqi zanjirga o’zgarmas tok korinishida uzatiladi. Yakor cholgamidagi tokning ozgarish egri chiziqni (2.5,a-rasm) abssissa oqining pastidagi yarim davrini ishorasini ozgartirib, tashqi zanjirdagi tok va kuchlanishning egri chizigini hosil qilishi mumkin (2.5,b-rasm). Tashqi zanjirdagi tokning pulsasiyalanishi kamaytirish uchun ancha murakkab konstruksiyada tayyorlangan yakor cholgami va kollektor qollaniladi. Ikki qutbli mashinalarda elektr yurituvchi kuchning chastotasi yakorning aylanishlar soniga teng f=n. Agar mashinada juft qutblar soni r bolsa, u holda elektr yurituvchi kuchning chastotasi f = rn boladi.


2.5 - rasm. Tok va elektr yurituvchi

kuchni egri chiziqlari a) yakordagi, b) tashqi zanjirdagi

Faraz qilaylik, yakori nominal tezlik bilan aylanayotgan ozgarmas tok mashinasini qo’zg’atish va yakor cholgami ozgarmas tok manbaiga ulangan bolsin yoki qutb ozaklari ozgarmas magnitlardan iborat bo’lsin. Qo’zg’atish cholgami hosil qilgan magnit kuch chiziqlari havo boshligini kesib otadi va yakorning cholgamida elektr yurituvchi kuchni induksiyalaydi. Yakor cholgamidagi kuchlanish yakor tokini hosil qiladi. Bu tok ozining magnit oqimini hosil qiladi. Yakorning magnit oqimi bilan qozgatish cholgamining magnit oqimlarini ozaro ta’siri natijasida aylantiruvchi moment hosil boladi. Agar bu moment valga qoyilgan statik momentdan katta bolsa, yakor asta - sekin aylana boshlaydi va ishlab chiqarish mexanizmini harakatlantiradi. Ozgarmas tok mashinasining bu rejimi dvigatel rejimi deb ataladi. Ozgarmas tok mashinasidan elektr energiyasini olish uchun ya’ni generator rejimida ishlashi uchun uning valiga birlamchi dvigatel (elektr dvigatellar, ichki yonar dvigatellari va o.k.) yordamida aylantiruvchi moment ya’ni mexanik quvvat beriladi. Mexanik quvvat ta’sirida aylanayotgan yakorning cholgamlari qozgatish cholgami hosil qilgan magnit maydon kuch chiziqlarini kesib otadi va yakor cholgamlarida elektr yurituvchi kuch hosil boladi. Agar bu cholgamga chotkalar yordamida iste’molchi ulansa bu cholgam orqali elektr toki oqa boshlaydi va iste’molchiga elektr energiyasi beriladi.


Download 1.31 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling