Farmatsevtika in st it u t I talabalari uchu n 0 ‘quv adabiyoti
qiladi? 3. Tog‘ cho'qqilarida ovqatning pishishi qiyinlashadi. Nima sababdan?
Download 48 Kb. Pdf ko'rish
|
qiladi? 3. Tog‘ cho'qqilarida ovqatning pishishi qiyinlashadi. Nima sababdan? 4. 0 ‘simliklarda qanday kuch hisobiga suv pastdan yuqoriga ko'ta- riladi? 5. Gipo, giperva izotonik eritmalar deb qanday eritmalaqga aytiladi? 6. 25°C da to'yingan suv bug'ining bosimi 3,166 kPa ga teng. Shu haroratda 5 % li karbamid (Co(NH,)), eritmasi ustidagi bug' bosimini aniqlang. Javob'. 3,119 kPa. 7 54 g glyukoza 250 g suvda eritilgan. Eritmaning muzlash haroratini aniqlang. Javob: 2,23°C. 8. 100 g dietil efirda 8 g modda eritilgan. Eritma 36,86°C da qaynaydi. Toza efiming qaynash harorati 35,6°C. Erigan moddaning molyar massasini aniqlang. Javob: 128,2 g/mol. 9. Tarkibida 6,33 g qonga rang beruvchi modda gematin bo'lgan 100 ml eritmaning osmotik bosimi 20°C da 243,4 kPa. Gematin tarkibida 64,6 % C; 5,2 % H; 8,8 % N; 12,6 % 0; 8,8 % Fe bo'lsa, uning molekulyar formulasini aniqlang. 10. Muzlash harorui 20°C bo'lishi uchun suv va etil spirtini qanday og'irlik nisbatlarida aralashtirish kerak? 103 ELEKTROLITIK DISSOTSIATSIYA NAZARIYASI 1 8 8 7 - yild a S. A rren iu s k islo ta , a sos va tu z eritm a la rin in g xossalarini izo h lo v ch i elek trolitik dissotsiatsiya nazariyasini yaratdi. B u n azariya q uyidagi u ch x u lo sa d a n iborat: 1. Elektrolitlar suvda eriganda m usbat va m anfiy ion laiga ajraladi. 2. E lektr to k i t a ’sirida m u sb at io n la r k a tod g a, m a n fiy ion lar a n o d g a to m o n harakat q ilad i va sh u n in g u ch u n ular k atio n la r va a n io n la r d eb ataladi. 3. D isso tsia tsiy a ja rayon i q aytar b o 'lib , ion larga ajralish bilan bir qatorda, ionlarning yana m olek u la hosil qilishi ham sod ir b o ‘ladi. S h u sab abd an d issotsiatsiya ikki q aram a-q arsh i k o ‘rsatkich b ilan k o'rsatiladi: N a C l N a ++ C l - C H 3C O O H C H 3C O O - + H + K O H K ++ O H - A 1 0 H S 0 4 A 1 0 H J++ S 0 f Elektrolitlar to ‘la dissotsiatsiyalanganda edi, eritmalarning osm otik b o sim i, qaynash va m u zlash haroratlari, to'yin gan bug' b osim i, elek trolit b o'lm agan m od d alam in g eritmalariga nisbatan butun son m arta, y a ’ni m olekula dissotsiatsiyalanganda n ech ta io n h osil bo'lsa, o 'sh a n c h a k o'p b o'lar edi. V an t— G o ff to m o n id a n bu farqning kasr so n ekanligi aniqlandi u izotonik koeffitsiyent (i) deb ataladi. A rren iu s bu farqni elek tr o lit eritm alarid a q ism a n d isso tsiy a - lan ish i b ilan izoh lad i va d issosilan ish darajasi tu sh u n ch a sin i kiritdi. E ritm ada ionlaiga ajralgan m olekulalar so n in in g u m u m iy erigan m o d d a m olek u lalari so n ig a nisbati dissotsiyalanish d a ra ja si deb ataladi: n a ~~N a — dissotsiyalanish darajasi; n — ionlarga ajralgan m olekulalar so n i; N — u m u m iy erigan m o d d a m olek u lala rin in g so n i; a — ning q iy m a ti 0 dan 1 g a ch a y o k i 0 % dan 100 % g a c h a b o 'la d i. D issotsiatsiyalanish darajasi elektrolit va eritu v ch in in g tabiatiga h a m d a eritm an in g k onsentratsiyasiga bog'liq. 104 V a n t— G o f f elek tr o lit eritm a la ri u ch u n tajribada to p ilg a n o s m o tik b o sim (p'ai), e r itm a n in g q ayn ash ( д /qayjva m u zla sh haroratlarinin g farqi (a C u Z ) h a m d a to 'y in g a n b u g 1 b osim la rin in g farqi (д ? ‘а |) nazariy h iso b la n g a n р пл/ Л ^ у At™*z A p ni/ q iy m a t- laridan n e c h a barobar katta ek a n in i k o'rsatu vch i so n , iz o to n ik k o effitsiy e n t ek an ligin i ko'rsatdi: laj. д /taj. A / taj. . taj. j _ ____ _ ^ ‘ qay. _ Д ‘ ш ш . _ _ n a z. л 4 na z. A ,n a z . A „ n a z . P A 'm u Z Iz o to n ik k o e ffitsiy e n t, e le k tr o litla m in g d isso tsia tsiy a la n ish darajasi b ilan q u yid agich a b og'lan gan d ir: i = 1 + a (m — 1 ) bunda: m — e le k tr o lit io n la r in in g s o n i; / — iz o to n ik k o 'rsa tk ich ; a — d issotsiya darajasi. M iso l: 0 ,1 H C a C l 2 n in g d isso tsiy a la n ish darajasi 0 ,8 b o 'lsa , iz o to n ik k o effitsiy e n tn i h isob la n g. C a C l 2 C a 2++ 2 C 1 - / = 1+ a (m — 1) = 1 + 0 ,8 (3 — 1 ) = 2 ,6 D isso tsiy a la n ish darajasiga qarab elek trolitlar kuchli, o'rtacha va £M cA s/£elek trolitlargab o'lin a d i. K u ch li elek tr o litla m in g d isso tsiatsiya darajasi 30 % d an ortiq , o 'r ta c h a kuchli elek trolitla rn ik i 3— 30 % o'rtasida b o 'la d i, k u ch siz elek trolitlam in g d issotsiyalan ish darajasi 3 % dan kam b o 'la d i ( 8 - jadval; ilovaga q arang). K u c h siz e le k tr o lit la m in g er itm a la r id a m o le k u la la r va io n la r o ra sid a g i m u v o za n a tg a nisbatan k im y o v iy m u v o za n a t q on u n larin i q o 'lla b , m u v o za n a t k o n sta n ta sin in g ifo d a sin i yozish m u m k in . M asa la n , sirka k islo ta n in g d isso tsiy a la n ish i u ch un : C H 3 C O O H ^ c h 3 c o o - + h + B u reaksiya u ch u n m u v o za n a t k o n sta n ta sin in g qiym ati: [ H *] [ C H j C O Q - ] [C H3C OO H] 105 bunda: [H +], [C H 3C O O _], [C H 3C O O H ] ifodalar io n va m o lek u la larn in g m u vozan at k osen tratsiyalari (m o ly a r k o n sen tratsiy a). K u ch siz elek tro lit d isso tsia tsiy a la n g a n d a h osil b o 'lg a n ion la r k on sen tratsiyala ri k o 'p a y tm a sin in g d isso tsia tsiv a la n m a y q olgan m o lek u la la r k on sen tratsiyasiga n isbati dissotsiyalanish konstantasi d ey ila d i. Dissotsiatsiya k onstantasining qiym ati elektrolit va erituvchining ta b ia tig a h a m d a e r itm a h a ro ra tig a b o g 'liq b o 'lib , e r itm a n in g konsentratsiyasiga b og'liq em as. K ning qiym ati q an ch a katta b o'lsa, ayni kislota yoki asosning ionlanish qobiliyati sh un ch a kuchli bo'ladi (9 - jadval, ilovaga q arang). D isso tsia tsiy a darajasi va k on stan tasi orasidagi b o g 'la n ish n i quyidagi m isolda ko'rib chiqam iz. Sirka kislotaning konsentratsiyasini C b ila n , d issotsiyalan ish darajasini a b ilan b elgila sak , m u v o za n a t h o la tid a h o sil b o 'lg a n io n la r k onsentratsiyalari: C ■ a ga dissotsiyalanm ay qolgan m olekulalar konsentratsiyasi esa C — C a g a te n g b o 'la d i, y a ’ni [H +] = [ C H 3C O O ~ ]= C ■ a C H 3C O O H c h 3 c o o - + h + c — ca c a c a [CH3C O O H ] = C — C a = C ( 1 - a) [ C H ,C O O - ] ( H * ] _ C a . C a _ c a 2 [CH3COOH] C ( l - a ) 7 --a" Bu form ula O stvaldn in g suyultirish q o n u n in in g ifodasidir. Agar d issotsiyalan ish darajasi ju d a k ichk in a bo'lsa, (a « 1) 1 — a * 1 b o 'la d i. U holda: K = C a 2yoki Oxirgi form u lad an k o'rin ib turibdiki, k on sen tratsiya k am aysa, d isso tsiy a la n ish darajasi ortadi. Ш 6 Y u q o r id a g id e k m u lo h a z a y u ritib , k u c h s iz k islo ta la r e r it m alarid a v o d o r o d io n la r in in g m u v o z a n a t k o n se n tra tsiy a la rin i h isob lash fo r m u la sin i k eltirib ch iq arish m u m k in: [ H +] = %/K. C Vodorod ionlarining konsentratsiyasini aniqlash. T o za suv elektr to k in i ju d a y o m o n o 'tk a z a d i, lek in ju d a o z b o ‘lsa -d a , elek tr o ' t k a z u v c h a n l i k x u s u s iy a t ig a e g a . B u n in g s a b a b i s u v n in g d issotsiyalan ish id ir: н 2 о ^ н ++ о н - S uv u ch u n d isso tsia tsiy a k on sta n ta sin i y oza m iz: Bu te n g la m a n i q u y id a g ich a y o zish m u m k in : [H +] [O H - ] = K [ H ,0 ] [H +] [O H - ] ifo d a su vn in g ion k o'paytm asi d eb ataladi. Bu yerda [H 20 ] d isso tsiy a la n m a g a n suv m o lek u la la r in in g k o n se n tratsiyasi b o'lib , u n in g m iqdori 1 I eritm a u ch un 1000 g /1 8 = 55,55 m ol/1 ga teng. Suv u ch u n 22° C da K = 1,8 10-16 ga ten g , sh u n in g u ch u n ham: K [ H , 0 ] = l,8 10-6 5 5 ,5 6 = 1 0 -H Bu yerdan [H +] [O H - ] - IO-14 yoki [ H +] = [O H - ] - 10-7 m ol/1 kelib ch iq ad i. S u v n in g ion k o'p a y tm a si o 'zg a rm a s harorat u ch u n o 'zg a rm a s kattalikdir. T oza suvda [H +] = 10-7 m ol/1 ga teng. Suvga ishqor quyilsa, H + ionlarining konsentratsiyasi kam ayib, 10-7 va 10- и oralig'ida b o'lish i m u m k in. A yni p aytd a eritm adagi O H - io n larin in g konsentratsiyasi esa 10-7 m ol/1 d a n k o 'p a y ib ketadi. Eritm adagi v o d o r o d ionlari k o n sen tratsiy asin in g m an fiy o 'n lik logarifm i vodorod k o'rsatkich i yoki p H d eb atalad i. p H = - l g [ H +] 107 Bu yan gi ifo d a asosida: n eytral m u h it u c h u n p H = 7; k islo ta m u h it u ch u n p H < 7; ish q o riy m u h it u c h u n p H > 7. A gar p O H d eb O H ~ io n la r in in g k o n sen tra tsiy a sin i m a n fiy o ‘nlik log a rifm i a so sid a q abu l q ilsak , u h old a p O H = — lg [O H - ] b o 'la d i. B u n d a n p H + p O H = 14 h o sil boMadi. E r itm a la r n in g p H in i a n iq la s h u c h u n b ir n e c h a u su lla r q o 'lla n ila d i. B ulardan faq at b itta in d ik ator ra n gin in g o 'zg a rish in i k o ‘rib c h iq a m iz . R an gi v o d o r o d io n la r in in g n isb iy m iq d origa qarab k islo ta li, ish q o riy y o k i n eytral m u h itd a o 'zg a ra d ig a n m o d d a la r indikatorlar deb ataladi. Indikatorlar, o d a td a , k u ch siz organik aso s yok i k u ch siz org a n ik k islo ta b o 'lib , u la r n in g ion lari b ir x il ra n g d a, m o d d a m olekulasi esa b oshq a rangda b o'lad i. Indikator rangining o'zgarishi u c h u n zarur b o 'lg a n p H lar so h a si indikator rangining o'zgarish intervali d ey ila d i. E ritm ad agi p H ni taqriban a n iq la sh u c h u n bir n e c h a in d ik a t o r la r a r a la s h m a s id a n f o y d a l a n i l a d i. B u n d a y in d ik a torlarn in g to 'p la m i (a r a la sh m a h o lid a ) u n iversal in d ik a to r h iso b la n a d i. U n iv ersa l in d ik a to rn in g rangi b ilan p H q iy m a ti q u y id a g ich a m o s keladi: pH 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Ran gi push ti qiz- g'ish qo- voq rang qo- voq rang sar- g'ish qo- voq rang li mon sariq rang sariq ya shil rang ya shil rang zan gori yashil rang gu naf- sha rang H o zirg i p aytd a q o g 'o z g a singd irilgan in d ik a to r eritm a si k o'p is h la t ila d i. R a n g ii s h k a la e t a lo n id a n f o y d a la n ib , in d ik a to r q o g 'o z in in g rangiga q arab, er itm a n in g pH ini a n iq la sh m u m k in . M e tilo ra n j, m e til-q iz il, fe n o lfta le in va la k m u s k o 'p ish la tila d ig a n indikatorlardir. B u in d ik a to rla m i m a ’lu m p H ora lig'id a ish la tish m u m k in . 108 M a sa la n , fe n o lfta le in in d ik a to ri p H < 8 b o 'lg a n d a ra n g siz, ishqoriy m uhitda (p H > 9 ,8 b o'lgan d a) to 'q pushti ranglidir. L akm us q o g 'o z i b o 'lsa , k islotali m u h itd a ( p H > 5 ) q iz il, neytral m u h itd a (5 < p H < 8) p u sh ti, ishqoriy m u h itd a (p H > 8) k o'k rangii b o 'la d i. E ruvchanlik ko ‘paytm asi. E lek tro lit suvda erigan d a eritm a g a m o le k u la la r e m a s , b alk i io n la r o 't a d i , s h u n in g u c h u n h a m to 'y in g a n eritm a d a qattiq tu z b ila n eritm ad ag i ion la r o 'rta sid a m u v o z a n a t so d ir b o 'la d i. M a s a la n , b ariy su lfa tn in g to 'y in g a n eritm asid a q u yid agi m u v o za n a t r o ‘y beradi: B a S 0 4* ± B a 2++ S O }“ qattiq tuz eritmadagi ionlar B u ja r a y o n n in g m u v o za n a t k on sta n ta si: [B a 2* ] [S O 4 - ] [ B a S 0 4 ] B u yerd an k o'rin ib tu rib d ik i, k a s m in g suratida er itm a d a g i, io n la rn in g m axrajida esa q a ttiq tu z k on sen tratsiya si k eltirilga n . M u v o za n a t h o la tid a qattiq tu z k o n sen tratsiya si o'zg a rm a s b o 'la d i. S h u n in g u ch u n : [B a S O J K = K ,, b u n d a n [&a2+] [ S O ^ = K ,. O xirgi te n g la m a d a n kam e r u v c h i e le k tr o litn in g to 'y in g a n eritm a sid a gi io n la r k o n sen tra tsiya si k o 'p a y tm a si ayni h aroratda o 'zg a rm a s m iq d o rd ir, d eg a n x u lo s a k elib ch iq a d i. B u m iq d o r e le k tr o litn in g e r u v c h a n lik q o b iliy a tin i k o 'r sa tib , e r u v c h a n lik k o 'p a y tm a si d eb atalad i va E K b ila n b elgilan ad i: EK = [ B a 2+] -[ S O J -] M asalan, 20°C da EK BaSO_, = 1,08 10-10 ga teng, bundan: EBaso4 == [ Ba2+] = [ S 0 4 - ] = V l.08-10"10 dem ak, [Ba2+] = 1,04-10-* b o 'la d i. E BaS0 — tu zn in g e r u v c h a n lig i m ol/1. E ru vch an lik 1 4 k o 'p a y tm a sin i b ilish an a litik k im y o d a k im y o v iy reaksiyalard a c h o 'k m a la m in g h o sil b o 'lish i y ok i erib k etish in i o ld in d a n b ilish ga im k on beradi. 109 Kuchli elektrolitlar. K uchli elektrolitlar suvdagi eritm alarda to'liq ion laiga dissotsiyalangan boMadi. B unday ionlar su vn in g qutblangan m olekulalari bilan gidratlan gan ionlar h osil q iladi. B u n d a m usbat va m an fiy gidratlangan ion larn in g o ‘zaro ta ’siridan io n — juftliklar yuzaga keladi. M usbat va m an fiy gidratlan gan ion la rn in g atrofini suv m olekulalari o ‘rab o ilsh i ion — juftlar d eb yuritiladi. K u ch li elek tro litla r su yultirish q e n u n ig a b o ‘y su n m a y d i, ular n in g d issotsiatsiya k on stan tasi o 'zg a ru v ch a n q iy m a tg a ega. B u n d a y io n la r n in g e r itm a d a g i h o la t in i ta v s ifla s h u c h u n ionlarning faolligi, d eg a n tu sh u n ch a kiritildi. K im yoviy reaksiyalarda haqiqatda reaksiyaga kirishish qobiliyatiga m o s k elad igan m o d d a k o n se n tra tsiy a sin in g q iy m a ti u n in g faolligi d eb a ta la d i. Io n n in g fa o llig i u n in g k o n se n tra tsiy a si va fa ollik k oeffitsiyen ti n in g k o 'p a y tm a sig a teng: a = f- c H ar x il io n la r n in g fa o llik k o e ff it s iy e n t i h a r x il b o 'la d i. K on sen trlan gan eritm alar u ch u n ularnin g q iy m a ti, o d a td a , birdan k ichik b o'lsa, suyultirilgan eritm alarda birga yaq in b o 'la d i. Ion n in g faollik k o e ffitsiy e n ti b ird an k ic h ik b o 'lsa , bu io n la r orasid agi m a ’lu m t a ’sirlan ish m avju d ligin i k o 'rsatad i. Ju d a su y u ltirilga n eritm alarda faollik k oeffitsiyenti birga ten g va ion la r orasidagi o 'z a ro ta ’sirni hisob ga o lm a sa h am b o'la d i. Elektrolitik dissotsiatsiyalanish nuqtai n azaridan kislota, asos va tuzlarning dissotsiyalanishi. Bu nazariyaga binoan, kislotalar dissotsiyalanganda vodorod ionlarini hosil qiluvchi — elektrolitlar hisoblanadi. K islotalar uchun xos xususiyatlar: u larn in g n ord o n t a ’m li b o 'lish i, lak m u sn i q izartirish i, a sosla r b ilan tu zla r h osil qilishi va b a ’zi m etallar bilan ta ’sirlashishidir. K islotalar q uyidagicha d issotsiyalan ad i: H C 1 ^ H ++ C 1 - H N 0 3^ H ++ N 0 3 - K o'p a so sli k islotalar b o sq ic h m a -b o sq ic h d isso tsiya lan ad i: H 3 P 0 4 < ± H ++ H 2 P 0 7 H 2 P 0 7 ^ H ++ H P O 2- H P O 2- < ± H ++ P O ^ - 110 Dissotsiyalanganda gidroksil ionlarini hosil qiladigan elektrolitlar asoslar deyiladi. A so sla m in g u m u m iy xossalari u la m in g lakm usni k o ‘k artirishi, o 'y u v c h i t a ’siri va k islotalar b ilan tu z hosil qilishida ifo d a la n a d i. K u ch li asoslarga N a O H , K O H , R bO H va C a (O H ),, Ba ( O H ), S r ( O H ) 2 kirib, ular to 'la dissotsiyalan adi: N a O H ^ N a + + O H - K O H ^ K + + O H " C a ( O H ) ,< ± C a 2+ + 2 O H ~ Ba ( O H ) 2<=> B a2+ + 2 0 H ~ K u c h siz asoslar C u (O H )„ F e ( O H ) 2 yoki Fe ( O H )3 b osqich li d isso tsiyalan ad i: Cu ( O H ) , ^ C u O H ++ O H - C u O H + < ^ C u 2++ O H - K is lo ta y o k i a s o s la m in g k u c h i u la r n in g d iss o tsiy a la n is h konstantasiga b og'liq b o'lib , ulam ing qiym ati qanchalik katta bo'lsa, asos yok i k islota sh u n ch a lik k uchli b o 'la d i. T u zlar d isso tsiy a la n g a n d a m usbat zaryadli m etall va m an fiy zaryadli kislota q old ig'i ionlari h osil b o 'lib , dissotsiyalanish tuzning tarkibiga b og'liq b o'la d i. A1C13<±A13++ 3 C h N H 4N 0 3<± NH ^ + N O r N a 2S 0 ^ 2 N a ++ S 0 3 2- K 3P 0 4* ± 3 K ++ P O ]‘ A sosli tu zlar d issotsiatsiyalan gan d a m urakkab kation va kislota q o ld ig 'in in g a n io n i h o sil bo'lib: ( C u O H ) 2 S 0 4<^2 C u 0 H ++ S 0 2“ bu m urakkab k atio n yan a d isso tsiy a la n ish i m um kin: C u O H + ^ C u 2+ + O H - N o r d o n tu zlarn in g d issotsiyalanishida m etall kationi va murak Download 48 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling