Farmatsevtika in st it u t I talabalari uchu n 0 ‘quv adabiyoti
Download 48 Kb. Pdf ko'rish
|
|
164 k ic h k in a , sh u n in g u c h u n u lar k u c h li q a y ta ru v c h ila rd ir. T a rtib ra q a m i o rtish i b ila n d a v rla rd a io n la n ish en e rg iy a q iy m a tla ri h a m o rtib b o ra d i. G u r u h la r d a ta rtib ra q a m i o rtish i b ila n s- va p- e le m e n tla m in g io n lash ish energiyalari k a m a y a d i, ^ -e le m e n tla m ik i esa o rta d i. B u n in g sab ab i s- va p- e le m e n tla r a to m rad iu sla rin in g ortishi, d - e le m e n tla r a to m radiuslarining deyarli o'zgarm asligidir. E le k tro n g a m o y illik d eb, a to m o 'z ig a b itta e le k tro n b irik tirib m a n fiy z a ry a d li io n g a a y la n is h id a a jr a lib c h iq q a n e n e rg iy a m iqd o rig a aytiladi. E le m e n tn in g e le k tro n g a moyilligi q a n c h a k a tta b o 'lsa , u n in g o k sid lo v c h ilik xossasi s h u n c h a k u c h li b o 'la d i. Kimyoviy element Tartib raqami Atom radiusi, nm Ionlanish energiyasi, ev p- elem entlar As 33 0,148 9,81 Sb 51 0,161 8,64 Bi 83 0,183 7,29 d- elem entlar V 23 0,134 6,74 Nb 41 0,145 6,88 Ta 73 0,146 7,88 D av rlard a c h a p d a n o 'n g g a e le m en tlam in g elek tro ng a moyilligi o rtib b o rad i. E le k tro n g a m oyilligi e n g k a tta b o 'lg a n e le m e n tla r V II g u ru h p - e le m e n tla ri — g a lo g e n lard ir. E l e m e n t a t o m i n i n g e le k t r o n b e r i s h y o k i q a b u l q ilis h q o b iliy a tin i b irg a lik d a ifo d a la y d ig a n k a tta lik -e le k tro m a n fiy lik deyiladi. E le k tro m a n fiy lik — e le m e n t a to m i io n la sh ish energiyasi va e le k tro n g a m oyilligi y ig 'in d isid a n ib o ra t. E le m e n tn in g e le k tro - m anfiyligi q a n c h a lik k a tta b o 'ls a , u e le k tro n n i o 'z ig a s h u n c h a lik ku chli to rta d i. E le k tro m a n fiy lig i o rtg a n i sari e le m e n tn in g m eta ll- m aslik xossasi, k am a y g a n sari esa m etallik xossasi kuchayib boradi. O d a td a , n isb iy e le k tro m a n fiy lik ( N E M ) tu sh u n c h a s i k o 'p ishlatiladi. L itiy a to m in in g e le k tro m a n fiy lig i sh a rtli rav ish d a 1 ga ten g d e b o lin ib , q o lg an e le m e n tla rn ik i u n g a n isb a ta n h isoblab 165 ch iq ilg an . N E M q iy m a tla ri ja d v a lla rd a b e rila d i. K im yoviy b o g ‘ h o s i l b o 'l g a n d a u m u m l a s h g a n e l e k t r o n j u f t l a r i n i s b i y e lek tro m a n fiy lig i k a tta e le m e n t a to m i to m o n siljigan boMadi. B a ’z id a e le m e n t b irik m alarin in g xossalarini taqq oslash u c h u n ion lar radiuslari h a m d a u lam in g shartli zary ad larid an foydalaniladi. D a v r va g u r u h la r d a io n ra d iu s la rin in g q iy m a tla ri h a m a to m rad iu slari k a b i o 'z g a ra d i. M a sa la n , 3- d a v r e le m e n tla ri g id ro k - s id la rin in g x o s s a la rin i ta q q o s la s a k , io n r a d iu s la r i k a m a y ib , z a ry a d la ri o rtis h i b ila n g id ro k sid la m in g asosli xossalari susayib, kislotalilik x o ssalari k u c h a y ib b o rad i. NaOH Mg(OH), AI(OH). H,SiO; H;P t iS O , HCIO, . . o'rtacha , ^ . , . o'rtacha kuchli . . .. amfoter kuchsiz . . . . . . „ . kuchli . , . . . , . , , kuchli kuchli kislotalar asos gidroksid kislota , . , . asos kislota Bu q a to r d a E — O b o g 'in in g q u tb la n is h i k a m ay ib , O — H b o g 'in in g q u tb la n is h i o rtib b o rad i. S a v o l va m a sh q la r 1. Kaliy, tem ir va yod atomlaridagi elektronlar, protonlar va neytronlar so n in i ko'rsating. 2. j-, p- va d- elem entlariga ta’rif bering. 3. Bitta kislorod atom ining m assasini gram m larda ifodalang. 4. A zo t va fosfor, oltingugurt va xrom ato m la rin in g elektron form u lalarin i y o zin g . U larn in g xossalaridagi o 'x sh a sh lik va farqlam i izohlang. 5. 4 d — pog'onachasida beshta elektron bo'lgan elem entning elektron form ulasini yozing. 6. U g lero d , fosfor, selen va brom ning quyi va yuqori oksidlanish darajalarini k o ‘rsating. Ularga m os keluvchi birikmalar form u lalarini yozing. 7. Q uyidagi asoslam in g qaysi biri kuchliroq ekanligini aniqlang va buning sababini ko'rsating; C a (O H )2 yoki Z n (O H )2; C a (O H )2 yoki B a (O H )2; C o (O H )2yoki N i(O H )2; F e (O H )2 yoki F e (O H )3 8. Q uyidagi kislotalarning qaysi biri kuchliroq? N im a sababdan? H 2S 0 3 yoki H 2S 0 4; H 3P 0 4yoki H 3A s 0 4; H 3P 0 4yoki H 3V 0 4. 166 9. D avriy jadvaldagi e le m e n tla m in g nechtasi s- va nechtasi p- elem entlarga kiradi? J a v o b l a r : 1) 12 va 30; 2) 12 va 28; 3) 14 va 32; 4) 14 va 30; 5) 14 va 24. 10. E lektro n form ulasi Is2 2s 1 2 ў 3 ^ 3 p6 3d5 4J3 bo 'lg an elem ent joylashgan davr va guruh raq am in i ko'rsating. J a voblar'. 1) IV va V; 2) II I va II; 3) IV va V II; 4) IV va V; 5) III va V III. 11. Q uyidagi elek tro n form ulalarining qaysi birlari n o to 'g 'ri? a) Is2; b) 2d5; d) 2p8; e) 3p5; f) 4d'°; g) 3s3. J a v o b l a r : 1) b , d, f, g. 2) a, b, d , e. 3) b, d, g, e. 4) a, d, f, g. 5) d, e, f, g. 12. X rom ning tashqi qavatidagi elek tro n la r uchun n. 1, m kvant so n lar qiym atlari n e c h ag aten g ? J a v o b l a r ' . 1) 3, 2, 0. 2) 4, 1, 1. 3) 3, 2, 1. 4) 4, 0, 0. 5) 3, 0, 1. 13. Tashqi pog'onasidagi elektronlar uchun kvant sonlaming qiymatlari: л = 3. 1 = 0 , m = 0, m = ± - b o 'lg a n atom elektron form ulasini 2 ko 'rsating. J a v o b l a r : 1) ls 22s2; 2p53s; 2) l s 22s22 p 6 3s3p; 3) Is2 2s2 3s2; 4) Is2 2s2 2 p 6 4s2; 5) Is2 • 2s22p63s2. 14. A tom da quyidagi orbital tu rlarid an n ech tad an bo'lishi m um kin? a) 3p; b) 4d; d) Is; e) 2p. Javoblar: 1) 3, 4, 1, 5; 2) 1, 5, 2, 3; 3) 1, 5, 1, 3; 4) 1 ,4 , 2, 3; 5) 3, 5, 1, 3. 15. Q o 'z g 'a lm a g a n ho latd a b or, o ltingug urt va xrom atom larid a n ec h ta d an juftlashm agan elek tro n la r bor? J a v o b l a r : 1) 1 ,4 , 4; 2) 3, 2, 6; 3) 1 ,6 , 4; 4) 3, 2, 4; 5) 1 ,2 , 6. 16. T ashqi p o g 'onasidagi e le k tro n la r form ulasi 5s2, 5p3 b o 'lg an ato m n in g eng yuqori va quyi oksidlanish darajalarini ko'rsating. J a v o b l a r : 1) + 5, 0; 2) + 5, - 3; 3) + 5, - 2; 4) + 3, - 3; 5) + 3, - 1. 17. E lektron form ulasi l s 22s22p6 3s23p6 3 d 34s2 bo'lg an elem entn ing eng yuqori oksidlanish darajasidagi oksid va gidroksid form ulasi q anday b o 'lad i. Javoblar: 1) E20 5; H 3E 0 4; 2) EO, (O H )2; 3) E 20 3; E (O H )3; 4) E20 „ E (O H )2; 5) EO, H E Q 3. 167 KIMYOVIY B O G 'LA N ISH A to m la rd a n m o le k u la h osil b o ‘lish id a u la r o ra sid a kim yoviy b o g ‘la r vuju dg a keladi. K im yoviy b o g ‘n in g h osil b o 'lis h i en erg etik jih a td a n q u lay d ir. M a sa la n , v o d o ro d a to m la rid a n m o le k u la hosil b o 'lis h id a 4 3 6 k J /m o l issiqlik ajralib ch iq a d i: K im y o v iy b o g ‘la n is h n in g u c h ta asosiy tu ri bor: kovalent, ion va m etall bog'lanish. K ovalent bog'lanish d e b , e le k tro n ju ftla r v o sitasid a vujudga keladigan b o g 'lan ish g a aytiladi. K ov alen t b o g 'lan ish ikki xil: qutbsiz va qutbli b o 'la d i. Q u tb siz k o v a le n t b o g 'la n is h e le k tro m a n fiy lig i b ir xil b o 'lg a n a to m la r o ra s id a vuju dga keladi. B u n d a k im y o v iy b o g 'n i hosil q ilu v ch i u m u m la s h g a n e le k tro n ju fti h e c h qaysi a to m to m o n siljim ay d i, c h u n k i ik k ala a to m e le k tro n la m i b ir xil k u c h b ilan to rtadi. O ddiy m o d d a ato m lari orasidagi bo g 'lanish qutbsiz kovalent b o g 'la n ish g a m isol b o 'la oladi. M a sa la n , v o d o ro d m olekulasi hosil b o 'lis h in i q u y id ag ic h a tasvirlash m u m k in : H • + • H --------- > H H V o d orod a to m la rid a b itta d a n ju ftla sh m a g a n e le k tro n la r b o 'lib , u la r u m u m la s h g a n e le k tro n ju ftin i hosil qiladi. K im y o v iy b o g 'la n is h n i e le k tro n b u lu tla r in in g q o p la n is h i sifa tid a tasv irlash m u m k in . V o d o ro d a to m id a b itta s — e le k tro n b o 'la d i. ( 1 s) e le k tro n b u lu tin in g sh ak li s h a rs im o n b o 'lg a n lig id a n kim y ov iy b o g ' hosil b o 'lis h in i q u y id a g ic h a tasv irla sh m u m k in . H + H = H Д Н = - 4 3 6 k J /m o l H H H H s s s s 61- rasm. Vodorod molekulasining hosil boMish sxemasi. 168 X lo r a to m la rin in g ju ftla s h m a g a n e le k tro n la ri u m u m la sh g a n e le k tro n ju ftin i hosil qilad i. H a r b ir xlor a to m id a u n in g o ‘ziga tegishli boMgan b o 'lin m a g a n e le k tro n ju ftla ri bor. X lo r a to m in in g ju ftla sh m a g a n elek tro n i p — e le k tro n b o 'lib , e le k tro n b u lu ti g a n te lsim o n shaklga ega. E lek tro n b u lu tla rin in g q o p lan ish in i q u y id ag ic h a tasvirlash m u m kin. Cl Cl Cl - Cl СХЭ +СХЭ— CXUXD P P p — p 62- rasm. Xlor m olekulasining hosil bo'lish sxemasi. Q u tb li k o v a le n t b o g 'la n is h d a u m u m la s h g a n e le k tro n ju fti nisbiy elek trom an fiy lig i k a tta b o 'lg a n a to m to m o n siljigan b o 'la d i. Q u tb li k o v a le n t b o g 'la n is h e le k tro m a n fiy lig i b ir-b irid a n farq q ila d ig a n e le m e n t a to m la ri o ra s id a vuju d ga k elad i. M asalan : H C I, H 2 0 , H 2 S, N H 3 va h o k a z o . H C I m olekulasi hosil bo'lishini quyidagicha tasvirlash m um kin: H + C l : ------- > H : C l : U m u m la sh g a n e le k tro n ju fti x lo r a to m i to m o n siljiydi c h u n k i x lo rn in g nisbiy e le k tro m a n fiy lig i (2 , 83) v o d o ro d n ik id a n (2, 1) k a tta d ir. V o d o ro d x lo rid n in g h o sil b o 'lis h i (6 3 - rasm d a ) e le k tro n b u lu tla rin in g q o p la n is h i ta riq a s id a ifo d alan g an : 0 + c > o s 63- rasm. Vodorod xlorid molekulasining hosil bo'lish sxemasi. H C I m o lek u lasid a b o g 'n i hosil qiluvchi e le k tro n b u lu tin in g x lo r a to m i to m o n siljishi n a tija sid a, m o lek u lan in g xlo r to m o n i q ism a n m anfiy, v o d o ro d to m o n i esa q ism a n m u sb a t z a ry a d la n ib 169 qoladi: H : C I. N a tija d a m o lek u lad a m usb at va m an fiy zaryadli q u tb la r vujudga keladi. Q u tb lan g a n m o lek u lalar d ip o lla r deyiladi. D iro llard a m usbat va m anfiy zaryad m arkazlari orasidagi m asofa dipol uzunligi deyiladi. M olekulaning q anchalik qutblanganligi dipol m o m e n ti y o rd am id a o 'lc h a n a d i. D ipol m o m e n ti (ц) dipol u z u n ligi ( 1 ) n in g elek tro n zaryadiga (q) k o 'p a y tm a sig a teng: ц = 1 • q. M o le k u la d a g i a to m la r e le k tro m a n fiy lik la ri o rasid a g i farq q a n c h a k a tta boMsa, d irol uzu n ligi h a m s h u n c h a k a tta boMadi, y a ’ni m o le k u la k o ‘p ro q q u tb la n g a n boMadi. M asalan: H C I — H B r — H I q a t o r d a v o d o r o d va g a lo g e n l a r a t o m l a r i n i n g elek tro m an fiy lig i orasidagi farq kam ay ish i b ilan , m o le k u la la rn in g q u tb la n g a n lig i h a m k am ayib b o rad i. K ovalent bogManish bir a to m n in g tayyor elektron ju fti, ikkinchi a to m n in g b o ‘sh orbitali hisobiga hosil boMishi m u m k in . M isol ta riq a s id a a m m o n iy io n in in g h osil boM ishini k o ‘rib c h iq a m iz . A m m iak m o leku lasida azo t a to m in in g boM inm agan e le k tro n jufti H b o r H : N : V o d o ro d io n in in g esa b o ‘sh 1 ta orbitali bo r. H A m m o n iy io ni hosil boM ishida a z o t a to m in in g boM inm agan e le k tro n ju fti v o d o ro d io n in in g b o 's h o rb ita lig a jo y la sh a d i: H H :N: + H ‘ -► ri H H : N : H ri A zo t a to m in in g boM inm agan e le k tro n ju fti a z o t va v o d o ro d a to m la ri u c h u n u m u m iy boMib q o la d i, y a ’ni t o 'r tin c h i k o v alen t bog* vujudga keladi. A m m o n iy io n id a t o ‘rtta la k o v alen t b o g ‘ te n g q iy m a tli boM ib, m u sb a t z a ry a d b u tu n io n g a teg ish li boM adi. B oM inm agan e le k tro n ju ftin i b e ra d ig a n a to m — donor d e b , b o ‘sh o rb ita li b o r a to m esa — akseptor d e b atalad i. B ir a to m n in g ta y y o r e le k tro n ju fti, ik k inch i a to m n in g b o ‘sh o r b ita li h iso b ig a h o sil boM adigan bogM anish d o n o r - a k s e p to r b o g M a n ish i d e y ila d i. D o n o r - a k s e p t o r b o g M a n ish i k o v a le n t bogM anishning o 'z ig a xos usu lid ir. 170 K ovalent b o g'lan ishn in g o ‘ziga xos xususiyatlari uning uzunligi, energiyasi, to ‘yinuvchanligi va yo ‘nalganligidadir. K im yoviy b o g 'n in g uzunligi d e y ilg a n d a , sh u b o g ‘ni h osil qiluvchi a to m yadrolari orasidagi m asofa (1) tushuniladi. M asalan, H ,, C l, m olek uliilarida kim yoviy b o g ‘n in g uzunligini quyid ag ich a tasvirlash m u m k in (64 - rasm ). 6 4 - rasm . V iuIoi.kI v.i \io r m o lek u lalarid a kim yoviy b o g 'n in g uzunligi. Kimyovix h( >}. ' ni nzish u c h u n z a ru r b o 'lg a n eng o z energiya m iq d o ri b og 'I.m ish energiyasi deyiladi. M a sa la n , H 2, C I 2. N 2 m olek ulalarid ;i k n m o v iy bog* u zu n lik lari m os ravishda 0,074; 0,198 va 0 ,1 0 9 n a n o m e trg a , bogM anish en erg iy alari esa 436, 242 va 946 k J /m o l ga teng. K im yoviy b o g ‘n in g uzunligi q isq arib , b o g 'lan ish en ergiyasi o rtish i bilan u n in g m ustah k am lig i o rta d i. K ovalent b o g 'la n is h n in g to ‘yinuvchanligi d e g a n d a k o v alen t b o g ‘ni hosil qilu v ch i a to m la rn in g faq at m a ’lum m iq d o rd a b o g ‘lar hosil qila olish qobiliyati tu sh u n ila d i. M asalan , v o d o ro d faqat b itta , kislorod ik k ita, uglerod t o ‘rtta b o g ‘ hosil qila oladi. K ovalent b o g 'n in g y o ‘nalganligi d egan d a m olekulaning fazoviy shakli h a m d a valen t b u rch a k lari k o ‘zda tu tila d i. T urli shakldagi e le k tro n b u lu tla rin in g o 'z a ro q o 's h ilib , yangi elek tro n buluti hosil qilishi gibridlanish deyiladi. G ib rid o rbitaln ing sh a k li n o s im m e trik b o 'lib , e le k tro n b u lu tin in g aso siy q ism i y ad ro n in g bir to m o n id a jo y lash g an b o 'la d i (65- rasm ). s — orbital p — orbital Gibrid — orbital 65- rasm. s, p va gi b r i d o r b i t a l l a r n i n g shakl l ari . 1 7 1 G ib rid o rb ita llar ishtirokidagi kim yoviy b o g ‘ p u x ta ro q boMadi. G ibrid o rbitallam ing soni gibridlanishda ishtirok etayotgan orbitallar soniga te n g boMadi. M asalan , B e C I 2 m olekulasi hosil boMishida berilliy a to m in in g b itta s va b itta p elek tro n i ish tiro k etadi. Bu o rb ita llam in g sp — gibridlan ish i sod ir boMadi. H osil boMgan ikkita gibrid o rb ita lla r b ir-b irig a n isb atan 180° b u rc h a k o stid a joylashadi. B unday g ib rid lanish ni sp g ib rid lan ish deyiladi ( 6 6 - rasm ). (s + p) - O R B I T A L L A R IK K I T A sp - O R B I T A L L A R 6 6 - rasm . sp gibridlanish sxemasi. B erilliy (B e) a to m in in g g ib rid o rb ita lla ri ik k ita xlo r a to m la rin in g p o rb ita lla ri b ila n q o p la n is h i n a tija s id a c h iz iq s im o n shakldagi b erilliy x lorid m o lek u lasi hosil boMadi (6 7 - rasm ). C l Be C l 6 7 - rasm . B eC I2 ning chiziqsim on molekulasi. B o r x lo rid m o le k u la s id a b o r (B ) a to m i o r b it a ll a r i s p 2 g ib rid la n ish g a u c h ra y d i. K im y ov iy b o g ' hosil boM ishida b o r (B ) a to m in in g b itta s va ik k ita p e le k tro n la ri ish tiro k etad i. H osil boMgan u c h ta g ib rid o rb ita lla r te k islik d a b ir-b irig a n isb a ta n 1 2 0 ° b u rc h a k o stid a jo y la sh a d i ( 6 8 - rasm ). 172 68- rasm. sp2 gibridlanish sxemasi. B C I 3 m olek u lasi m a rk a z id a B a to m i jo y lash g an yassi to m o n i ten g u c h b u rc h a k shaklida b o 'la d i. V alent b u rch a k lari 120° b o 'lib , to 'r t ta l a a to m n in g h a m m a si b itta tek islik d a yo tad i (69- rasm ). B ------------> B* 2 s22 p' s 2 s ' 2 p>p t t t s t i t 69- rasm. BC I, ning yassi uchburchaksim on m olekulasi. M e ta n m o le k u la sin in g h osil b o 'lis h id a q o 'z g 'a lg a n h o latga o 'tg a n u g lero d a to m in in g b itta s va u c h ta p ele k tro n la ri kim yoviy b o g ' hosil b o 'lis h id a q a tn a sh a d i. c c * 2 s2 2 p 2 2 s l2 p J 5 t i t t t t t t px РУ PZ s px РУ PZ U g lero d a to m o rb ita llari sp 1 gibridlanishga uchraydi. Bunda 1 7 3 to 'r tta la a to m o rb ita lla rin in g h am m asi g ib rid la n ish d a ishtirok etad i (70- rasm ). sp 1 gibridlanishda valent b u rch ak lar 109°28' boMadi. U glerod a to m in in g gibrid o rb ita llari v od o ro d a to m in in g s- orb itallari bilan q o p lan ish i n a tija sid a m e ta n m olekulasi hosil boMadi. M o lek u la te tra e d r sh akliga eg a boMib, m ark a zid a u g lero d a to m i, u c h la rid a esa v o d orod a to m la ri jo y la sh a d i (7 1 - rasm ). 70- rasm. sp1 gibridlanish sxem asi. N 0 2s22p} t i t t t 2s2 2p4 t i t i t t 174 A m m ia k va suv m o le k u la la rid a a z o t va k islo rodning a to m o rb ita lla ri sp 3 g ib rid la n g a n h o la td a boMadi. A zot ato m i gibrid o rb itallarin in g b irid a ikkita elektron, q olgan u c h ta s id a b itta d a n e le k tro n boMadi (7 2 - rasm ). H 72- rasm . Ammiak molekulasidagi kimyoviy bog'lanishlarning tasviri Ikki elektronli gibrid orbital bilan b ir elektronli gibrid orbitallar orasidagi itarish k u ch i, b ir elek tro n li gib rid o rb ita llam in g o ‘zaro itarish k uchidan kattaro q boMadi. Bu am m iak m olekulasidagi valent b u rc h a k n in g (107°, 3 ') m e ta n n ik a g a (109°28') n isb atan kichik boMishiga sabab boMadi. Suv m olekulasida esa kislorod atom i gibrid o rb ita llarin in g ikkitasida ik k itad an elek tro n bor. Bu valent b u r ch a g in in g yanad a k ichrayishiga sabab boMadi (104°5') (73- rasm ). 73- rasm. Download 48 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|