Farmatsevtika in st it u t I talabalari uchu n 0 ‘quv adabiyoti


Download 48 Kb.
Pdf ko'rish
bet20/36
Sana28.11.2017
Hajmi48 Kb.
#21119
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   36

198

Vodorod  oddiy  sharoitda  faqat  ftor  bilan,  nur  ta’sirida  esa 
xlor  bilan  birikadi.  Yuqoriroq  haroratda  tegishli  katalizatorlar 
bilan bosim ta ’sirida azot, ishqoriy va ishqoriy yer metallari bilan 
birikmalar  hosil  qiladi.  Vodorodning  ishqoriy  va  ishqoriy-yer 
metallari  bilan  hosil  qilgan  birikmalari  havoda  oksidlanadi,  suv 
bilan shiddatli reaksiyaga kirishib, vodorod va tegishli gidroksidlar 
hosil  qiladi:
NaH  +  H20  =  NaOH  +  H2.
Vodorod  kislorodda  va  havoda  yonib,  suv  hosil  qiladi. 
Vodorodning  kislorod  bilan  aralashmasi  (ayniqsa,  ikki  hajm 
vodorod  bilan  bir  hajm  kislorod  aralashmasi—qaldiroq  gaz) 
qizdirilganda kuchli  portlaydj/ Shuning uchun  mashg‘ulot davo­
mida  asboblarda  ajralib  chiqayotgan  vodorodning  tozaligini 
tekshirmay  turib  yoqish  man  qilinadi.
Yuqori  haroratda  vodorod  ko'pgina  birikmalardan,  ayniqsa, 
metall oksidlaridan kislorodni tortib oladi,  ya’ni  qaytaruvchanlik 
xossasini  namoyon  qiladi.
Laboratoriya sharoitida vodorod:  1.  Faol metallarga (masalan, 
magniy yoki  ruxga) suyultirilgan xlorid yoki sulfat kislotalar bilan 
ta’sir  ko'rsatib  olinadi:
Mg  +  2HC1 =  MgCl2 +  H2
2.  Ba’zi metallarga suv yoki ishqorlarning suvli eritmalari ta’sir 
ettirib  olinadi:
2Na  +  2H20  =  2NaOH  +  H2 
2A1  +  2NaOH  +  2H20  =  2Na A102 +  3H2
3. Suvni elektroliz qilib ham vodorod olinadi. Sanoatda vodorod 
koks  yoki  metanga  suv  bug‘i  bilan  ta ’sir  ko‘rsatib,  katalizator 
ishtirokida hosil qilinadi:
C  +  2H 20  =  G 0  +  H 2 
CH,  +  H ,0 < ± C 0   +  3H 2
Vodorodning asosiy birikmalaridan 
b ir i  suY dir. 
Suv yer shari 
yuzasining.  3/ 4  qismini  tashkil  etadi.  Meditsina  va  farmatsiyada
199

begona  moddalardan tozalangan  distillangan  suv  ishlatiladi.  Suv 
—universal  erituvchi  bo'lib,  rangsiz,  hidsiz,  mazasiz  suyuqlik.
Vodorod  peroksid.  Toza  vodorod  peroksid  rangsiz,  quyuq 
sharbatga  o'xshash  suyuqlik  bo'lib,  suvdan  1,46  marta  og'ir 
(p =   1,46 g/sm3),  152,1° da qaynab,— 10°C  da ignasimon kristallga 
aylanadi/
'Vodorod  peroksid  suvda,  efirda,  spirtda  yaxshi  eriydigan 
kuchsiz  kislotali  xossaga  ega.  Uning  N a20 2  va  B a 0 2  kabi 
birikmalariga tuz deb qaraladi. Vodorod peroksidning 30% eritmasi 
pergidrol deyiladi.  H 20 2  ning  3  %  li  eritmasi tibbiyotda  yaralarni 
yuvishda,  ko'z  va  quloq  kasalligida  dezinfeksiyalash  maqsadida 
qo'llaniladi/
Vodorod  peroksid  oksidlanish-qaytarilish  reaksiyalarida 
sharoitga  qarab  ham  oksidlovchi,  ham  qaytaruvchi  bo'lishi 
mumkin.
Kuchli qaytaruvchilar ishtirokida vodorod peroksid oksidlov­
chilik  xossasini  namoyon  qiladi  va  reaksiyaning  muhitiga  qarab 
quyidagicha qaytariladi:
1.  Vodorod  peroksid  kislotali  muhitda  vodorod  ioni  bilan 
birikib,  suv  hosil  qiladi:
H20 2  + 2H+  + 2e = 2  H20
2. Vodorod peroksid neytral va ishqoriy muhitda o'ziga ikkita 
elektron  qabul  qilib,  gidroksid  ionini  hosil  qiladi:
H20 2 +  2e  = 2 OH-
1- misol.
H20 2 +  F eS 04 +  H2S 0 4 =  Fe2(S 0 4)3+  H20
j H 20 2  + 2 H +  + 2 e - » 2 H 20
|F e +2  - ё -► Ғе+3 
2
H 20 2 +  2  Fe+2 +  2H+ = 2  H20   +  2  Fe+3 
yoki molekula holda yoziladi:
H20 2 +  2  F e S 0 4  +  H2S 0 4  =  Fe2(S 0 4)3+  2  H 20
200

2  KI  +  H ,0 2=  I,  +  2  KOH
J2I“  - 2 ё   ->  I,
+  [
h
20 2  + 2e  ->  2 0 H “
2- misol.
2 1 +   H ,0 ,=   I, +  2 0 H -
3- misol.
2  NaCrO,  +  3  H ,0 ,  +  2  NaOH  =  2  Na,CrO,  +  4  H ,0
2
H20 2  +  2e  =  20H
2СгО;  +  2 0 Н '  + 3 H ,0 2  =  2CrOj  + 4H20
Vodorod peroksid kuchli oksidlovchilar bilan (masalan, KMnO_,, 
(NH_,)2S20 8,  K ,Cr,0.  va boshqalar) qaytaruvchi sifatida reaksiyaga 
kirishadi va muhitga  bog‘liq holda quyidagicha oksidlanadi:
1.  Kislotali  va  neytral  muhitda o ‘zidan  ikkita elektron  berib, 
kislorod  molekulasini  va vodorod  ionini  hosil  qiladi:
HjO,  -   2~e =  0 2  +  2  H +
2.  Ishqoriy sharoitda  o‘ziga  ikkita gidroksid  ionini  biriktirib, 
kislorod  va suv  molekulasini  hosil qiladi:
H ,0 ,  +  2 OH  -   fe = 0 2 +  2  H20
Tenglamalardan ko‘rinib turibdiki,  H 20 2qaytaruvchi bo'lganda 
reaksiya hosilasi sifatida kislorod ajralib chiqadi.
1- misol.
H ,0 2 +  M nO; +  H+ = 0 2 +  M n3+ + 
fH 20 2  -  2ё = 0 ,   + 2 H +

[ M n O ;  
+ 8 H+  + 
5 e  

M n +2 
+ 4H 20
5  H ,0 ,+   2 MnO; +16  H +=  5  0 2 +  10  H+  + 
"  +  2M n+2+  8  H ,0
201

5  H 20 2+ 2  K M n04+3  H ,S 04 =  5 O, +  2  MnSO^  + 
+  2  K2S 0 4  +  8  H 20 .
2-misol.
H20 2+  [Fe(C N )6]*-  + 
O H- 
=  0 2 +  Fe(C N )6]4-  +
H20 2+  2  O H - -   2e =  0 2 +  2  H 20  
j
[F e (C N )J3~  +  le = [F e (C N )6]4~ 
2
H ,0 ,+   2  OH- +  2  (Fe(C N )6]3-  =  0 ,  +  2  H 20   +  2 
[F e (C N )J4_  "
H20 2+  2Kj  [Fe(C N )6]  +  2  KOH  =  0 2 +  2  K4  [Fe(C N )6]  +
+  2  H ,0
TAJRIBALAR
Zarur asbob  va reaktivlar: shtativ qisqichi bilan.  Probirkalar. 
Shisha  nayli  probkalar. Voronka, filtr qog'ozi.  Rux bo'lakchalari. 
Magniy kukuni. Alyuminiy qirindisi.  Etil efiri.
Eritmalar:  2  n.  sulfat  kislota.  2  n.  xlorid  kislota.  2  n.  o‘yuvchi 
natriy. 0,5 n.  kaliy permanganat. 0,5 n. kaliy dixromat.  3 n. vodorod 
peroksid.  2  n.  qo‘rg‘oshin  nitrat.  Vodorod sulfidli suv.  0,5  n.  kaliy 
yodid. 0,1  n. natriy tiosulfat. 0,05 n. kumush nitrat.  2 n. natriy sulfid.
^   1- tajriba.  Vodorodning  olinishi. 
j i )   metallarga  kislota  ta ’sir ettirish  usuli  bilan  vodorod  olish. 
Bir  probirkaga  ozgina  rux  bo‘lakchasini,  ikkinchi  probirkaga 
magniy  bo‘lakchasini  solib,  probirkalarga  5—7  tomchidan  2  n. 
sulfat  yoki  xlorid  kislotadan  quying.  Probirkalaming  og‘zini  (79- 
rasm)  uchi  cho‘zilgan  shisha  nay  o‘tkazilgan  probirkalar  bilan 
zich  berkitib,  probirkalami  tik  holda  shtativga  o‘rnating.  Pro- 
birkalarda shiddatli reaksiya borayotganida shisha naychaga alanga 
tekkazib,  ajralib  chiqayotgan  vodorodning yonishini  kuzating.
Reaksiya  tenglamalarini  yozib,  yarim  reaksiyalar  usulida 
tenglashtiring:
b)  ishqorga  metall ta ’sir ettirish  usuli bo‘yicha vodorod olish. 
Probirkaga  5—7  tomchi  2  n.  o'yuvchi  natriy  eritmasidan,  uning 
ustiga alyuminiy qirindisidan ozgina soling (79-  rasm).  Probirkani
202

DO
79- rasm.
  A jralib   ch iq a y o tg a n  
q a y t a  r u v c h a  n  I i k  g a z la rn in g   yo n ish in ;  ki-zating.
shisha  nay  o'rnatilgan  probka  bilan 
berkitib, shtativga tik qilib o'rnating.
Ajralib chiqayotgan vodorodni yoqib 
k o 'rin g .  A ly u m iniyning  suvli 
sharoitida  o'yuvchi  natriy  bilan 
reaksiyaga  kirishib,  natriy  diak- 
votetragidroksoalyuminat  hosil  b o '­
lish tenglamasini yozing va uni yarim 
reaksiyalar  usulida  tenglashtiring.
Shu  reaksiya  yana  qan d ay  
ishqorlar bilan  boradi?
Ishqoriy  va  ishqoriy-yer  metal­
larining  ham da  shu  metall  gid- 
ridlarining  suv  bilan  reaksiyasini 
yozib  ko'rsating.
2- 
tajriba. Atomar va molekular 
v o d o ro d n in g  
xossasini  solishtirish.
Suyultirilgan  sulfat  kislota  eritmasiga  bir  necha  tomchi 
kaliv 
permanganat  eritmasidan  qo'shib,  eritmaga  rang  bering.  Ru 
tayyorlangan  eritmani  ikkita  probirkaga bo'lib soling.
Birinchi  probirkaga  rux  bo'lakchasidan  soling,  ikkinchisiga 
esa  Kipp  apparati  orqali  vodorodni  yuboring.  Probirkalardagi 
eiitmalar  rangining  har  xil  tezlik  bilan  rangsizlanishini  kuzating 
va buning sababini  izohlang.  Reaksiya tenglamalarini yozib, yarim 
reaksiyalar usulida tenglashtiring.  Oksidlovchi va qaytaruvchilarrn 
aniqlang.
KMnO.  +  H  +  H,SO,  =  MnSO.  +  K ,S 0 4  +  H ,0



4  


2
^ 3 -  tajriba.  Vodorod  peroksidni  aniqlash.
Probirkaga 3—4 tomchi 0,5 n.  kaliy dixromat eritmasidan quyib, 
unga 2—3 tomchi suyultirilgan sulfat kislotadan qo'shing. Aralashma 
ustiga 0,5 ml dietil efiridan qo'shing. Suv va efir qavatlarining rangiga 
e ’tibor bering.  Aralashma  ustiga ozgina  3  %  li vodorod  peroksid 
e ritm a s id a n   q o 's h ib ,  uni  sh ish a   ta y o q c h a   y o rd a m id a  
aralashtiring.  Bunda beqaror xrom peroksid  (CrO,) hosil bo'lib,
203

u efirda yaxshi eriganligi uchun efir qavatiga o‘tadi.  Efir qavatining 
CrO.  (siyoh)  rangiga  bo‘yalishini  kuzating.  K,Cr20 7  dan  xrom 
peroksid  hosil  boMish-almashinish  reaksiyasining  tenglamasini 
yozing.
Pastki suvli qavat xrom (111) sulfat yashil  rangiga bo'yalgandir. 
Kaliy  dixromatning  kislotali  muhitda  vodorod  peroksid  ta ’sirida 
qaytarilish  reaksiyasi tenglamasini yozib, yarim reaksiyalar usulida 
tenglashtiring.
Vaqt o‘tishi bilan efir qavatining rangi o‘cha boshlaydi.  Buning 
sababi  xrom  peroksidning  parchalanishidir:
CrO. +  H2S 0 4 -► C r,(S 04)3 +  O, +  H ,0.
Xrom  peroksidning  tuzilish  formulasini  yozing.
/   4- tajriba.
Vodorod peroksidning oksidlovchi va qaytaruvchilik xossalari.
a)  probirkaga  qo‘rg‘oshin  nitratning  2  n.  eritmasidan  4—5 
tomchi  solib,  uning ustiga 2  n.  natriy sulfid eritmasidan qo‘shing. 
Hosil  boMgan  qo‘rg‘oshin  sulfid  cho‘kmasining  rangini  kuzating. 
Reaksiya tenglamasini yozing. Cho‘kmani filtrlab. suv bilan yuving, 
unga vodorod peroksidning 3% li eritmasidan cho'kma oqarguncha 
ishlov  bering.
Oksidlanish-qaytarilish  reaksiyasini  yarim  reaksiyalar usulida 
tenglashtiring:
P bS+  H ,0 ,=   PbS04  +  H ,0;
b)  probirkaga 3—4 tomchi 0,5 n. kaliy yodid eritmasidan solib, 
ustiga  2  tomchi  1  n.  sulfat  kislota  eritmasidan  va  2  tomchi  3%  li 
vodorod  peroksid  qo‘shib  aralashtiring.  Aralashma  rangining 
o'zgarishini  kuzating,  oksidlovchi  va  qaytaruvchilarni  aniqlang. 
Reaksiya tenglamasini tenglashtiring:
K I  +   H 2S 0 4  +   H , 0 2  =   I2  +   K 2S 0 4  +   H A
hosil boMgan mahsulotga 0,1  n. natriy tiosulfat Na2S20 2 eritmasidan 
oz  miqdorda  qo‘shilsa,  eritmadagi  yod  rangi  yo'qoladi:
I, +  2 N a,S ,0, =  2NaI  +  Na,S.O^






6 ’
n a t r i y  
t e t r a t io n a t
204

d)  probirkaga 0,05  n.  kumush nitrat eritmasidan 4—5 tomchi 
solib,  loyqa  hosil  bo'lguncha  suyultirilgan  ammiak  eritmasidan 
tomizing  (ortiqcha  tomizmang!)  Hosil  bo'lgan  cho'kmaga  3%  li 
vodorod peroksid eritmasidan 4—5 tomchi qo'shing. Cho'kma rangi 
o'zgarib,  gaz  ajralib  chiqishini  kuzating.  Oksidlovchi  va  qayta- 
ruvchilarni  aniqlab,  reaksiya  tenglamalarini  yozing.
^  Savol  va  mashqlar
1.  V o d o r o d n in g   d a vriy   tiz im d a g i  o 'm in i  t a ’ riflang.
2.  V o d o r o d n in g   la b o rato riy a   va  sa n o a td a   o lin ish   usuullari  q an d ay?
3.  V o d o ro d n in g   q ayta ru v ch i  va  o k s id lo v c h ilik   xossalarini  ifo d alo vch i 
reaksiya  te n g la m a sin i  tu zin g.
4.  S u v   m o le k u la s in in g   tu zilish in i  iz o h la n g .
5.  Q u y id ag i  m o d d a la m in g  suv bilan  reaksiyasi  ten glam alarin i  yozing: 
N a , 0 .   B a O ,  S O ,,  N , 0 , ,   N 20 „   C 0 2,  N H 4C 1,  B a S ,  N a 2C O v  
A 13S .,
6.  V o d o ro d   bilan  to 'ld irilga n   h avo  sh arin in g  hajm i  q an ch a  b o 'lg an d a, 
u  81  kg  yu k n i  k o 'ta r a   o lish i  m u m k in lig in i  h iso b lan g  (n.  sh.)

10  /  vo d o ro d   o lish   u ch u n   q a y   h o ld a   m etall  k am ro q   sarflan ad i, 
k islo ta g a   m a g n iy   t a ’ sir  e ttirilg a n d a m i  y o k i  ish q o r  e ritm a sig a  
a ly u m in iy   ta ’ sir  ettirilg a n d a m i?
8.  5  kg  3 %   li  v o d o ro d   p e ro k sid   e ritm a sin i  ta y yo rla sh   u ch u n   q a n ch a  
p erg id ro l  (3 0 %   li)  va  su v  k erak ligin i  h iso b lan g .
9.  Sulfat  kislota  ishtirokida vo d o ro d   p ero ksid ga  2,1  g   M n O ,  ta’sir etti- 
rilganda  q a n ch a   hajm   kisloro d   ajralib  ch iq a d i?  
J a v o b :  
540  ml.
10.  Sulfat  kislota  ishtirokida  K I  eritm asiga  q an ch a   hajm   H 20 2(p  =   1  g/ 
m l)  q o 's h ilg a n d a   1,3  g   y o d   ajralib  c h iq a d i?  
J a v o b :  
5  m l.
11.  Q u y id a g i  o k s id la n is h -q a y ta rilis h   rea k siy a la rin i  yarim   reaksiyalar 
u sulida  tenglash tiring:
a)  C r C l,  +   H 20 2  +   N a O H   ->  N a 2C i 0 4  +   H 20   +   N a C l
b)  B i20 5  +   H 2S 0 4  +   H 20 2  -►  0 2  +  B i2( S 0 4),  +  H 20
d)  K M n 0 4  +  H 2S 0 4  +   H , 0 2  ->  M n S 0 4  +   0 2  +  K 2S 0 4  +  H ,0
e)  C l,  +  H 20 2  ->  0 2  +   H CI
0  K N O ,  +   N a 20 2  +   H 20   -►  K N O ,  +  N a O H
g)  H gO   +  H 20 2  ->  H g  +  0 2  +   H 20
h)  H , A s 0 ,  +  H 20 2  ^   H 3A s 0 4  +
205

i)  С а ( С Ю ) 2  +   H 20 2  -►  C a C l2  + 
j)  A g N 0 3  +  N a O H   +   H 20 2  ->  A g  +   N a N 0 3  +   0 2+  H ,0  
k)  KI  +  H , S 0 4  +   H 20 2  ->  I2  +  K 2S 0 4  +  H 20
12.  3  kg  3 %   li  H 20 2  e ritm a sin i  hosil  q ilish   u ch u n   z a ru r  b o 'lg a n  
B a O ,  m assasini  va  C O ,   h ajm in i  (n.  sh .)  h iso b lan g.
J a v o b :
  4 4 7 ,4   g   B a 0 2;  59,3  1  C 0 2. 
V I 3.  16  kg  su vto M a  e le k tr o liz   q ilin g a n d a   q a n c h a   hajm   v o d o ro d   ajralib 
ch iq a d i  (n.  sh .)?
I  A  G U RU H   ELEMENTLARI
I s h q o r iy   m e t a lla r .  D .  I.  M e n d e l e y e v   d a v r iy   t i z i m i n i n g   1  A  
g u r u h in i  lit iy ,  n a t r i y ,  k a l i y ,  r u b i d i y ,  s e z i y   v a   f r a n s i y la r   t a s h k il
etib,  ular  ishqoriy  metallar deyiladi. 
Bu  elementlar  atomlarining  sirtqi 
qavatida  bittadan  valent  s  —elek­
tronlari bo‘ladi.  Kimyoviy reaksiyalar 
vaqtida  ishqoriy  metallar sirtqi elek- 
tronlarini  oson  berib,  oksidlanish 
darajasi  musbat  birga  teng  bo‘ladi, 
ayni  vaqtda  ular  kuchli  qaytaruv-, 
chilardiri  Guruhda  element  tartib 
nomerining ortib borishi  bilan  atom 
radiusi  kattalashib,  faolligi  —  qayta- 
ruvchanlik  xossasi  kuchayadi.
Ish q o riy   m e ta lla r  o d atd ag i 
sharoitda  havoda  oson  oksidlanadi 
(shuning  uchun  ular  kerosin,  vaze­
lin  kabi  suyuqliklarda  saqlanadi).
4E  +  0 , =   2E20  
Bu  e le m e n tla r  k islo ro d d a  
yondirilganda  faqat  litiy  oksid  hosil 
qiladi  Natriy reaksiyaga kirishganda 
peroksid, qolganlari esa nadperoksid- 
lar hosil qiladi:
3
+ 1
2s' 
Li
6,941
0,98
206

4Li  +  O,  — 2Li,0
K + 0, =  KO,  ‘
2Na  +  O,  =  N a,0 , 
Rb  +  O, =  RbO",
Ishqoriy metallar galogenlar bilan 
oson 
b irik ib   —  g a lo g e n id la r, 
oltingugurt  bilan  —  sulfidlar,  fosfor 
bilan fosfidlar,  yuqori haroratda azot 
bilan  —  nitridlar,  vodorod  bilan  — 
g id rid la r  hosil  qilad i.  Ishqoriy 
metallar  oddiy  sharoitda  suv  bilan 
shiddatli  reaksiyaga  kirishib,  tegishli 
ishqorlar  hosil  qilish  bilan  birga 
vodorod ajratib chiqaradi:
Bu ekzotermik reaksiyalar bo'lib, 
metallaming suvda alangalanishi bilan 
boradi.  Natriy  va  kaliy  birikmalari 
amaliy jihatdan muhim ahamiyat kasb 
e ta d i. 
N a triy n in g  
eng 
k o ‘p 
qoMlaniladigan birikmalari qatoriga —
N a2C 0 3,  NaCl,  NaOH,  N a N 0 3,  N a2S 0 4;  kaliynikiga  esa  — 
K N 0 3,  K2C 0 3,  KCl,  KOH  kabilami  kiritish  mumkin.
II  A  guruh  elementlari.  II  A  guruh  elementlarini  berilliy, 
magniy,  kalsiy,  stronsiy,  bariy  va  radiylar  tashkil  -etadi.  Bu 
elementlaming sirtqi qavatida  ikkitadan valent  nS2 —  elektromari 
bo'ladi.  Kimyoviy  birikmalarni  hosil  qilishda  bu  guruhning  s  — 
elementlari o‘z atomlarining sirtqi  qavatidagi ikkita elektronlarini 
berib,  +2  oksidlanish  darajasini  namoyon  qiladi.
II 
A  guruh  elementlaridan  berilliy  o‘zining  xossalari  bilan 
alyuminiyga,  magniy  esa  ruxnikiga 
o'xshash xususiyatlami namoyon qiladi.
Kalsiy,  stronsiy  va  bariylar ishqoriy-yer 
metallari deyiladi.  Radiy radioaktivdir.
I  A  guruh  elementlariga  o ‘xshab
II  A guruh  elementlari  ham  element 
tartib  nomeri  ortishi  bilan,  y a ’ni
37
+ 1
5s>
Rh
85,467
0.79
207

atom  radiuslari  ortishi  natijasida 
kimyoviy  faolligi  ortib,  qaytaruv- 
c h a n lik   x u su siy ati  k u ch ay ad i. 
Guruh elementlari harorati ta’sirida 
kislorod  bilan  birik ib ,  tegishli 
oksidlarini hosil qiladi:
2E  +  0 ,  =  2E 0
Guruh elementlarining oksidlari 
suvga  bevosita  ta’sir  etib,  E(OH)2 
gidroksidlarini  hosil qiladi.
Guruh  elementlaridan  berilliy 
suv  bilan  reaksiyaga  kirishmaydi, 
magniy suv bilan sust,  qolganlari esa 
shiddatli  reaksiyaga kirishib, tegishli 
gidroksidlarni hosil qiladi, vodorodni 
siqib chiqaradi:
E  +  2 H ,0   =  E(O H ),+  H2
Berilliy  gidroksid  (B e(O H ),) 
amfoter xossaga ega.  U suvda amalda 
erimasa-da,  kislota  va  ishqor  erit­
malarida  erib,  tegishli  tuzlarni  hosil 
qiladi:
Be(OH)2 +  2HC1  =  BeCl2 +  2H 20  
Be(OH)2 +  2K 0H   =  K ,[B e(O H )J
Magniy  gidroksid  (M g(O H )2) 
suvda  oz  eriydi,  kislotalarda  to ‘liq 
erib,  ishqor eritmalarida erimaydi.  Demak,  Mg(OH)2 asosli xarak- 
terga ega.
Ishqoriy  yer  metallarining  gidroksidlari  suvda  yaxshi  eriydi, 
ular  kuchli  asos  hisoblanadi.  Odatda,  Ca(O H )2  eritmasi  ohakli 
suv,  Ba(OH)2  eritmasi  esa  bariyli  suv  deb  yuritiladi.
38
+2
5s2
Sr
87,62
0,95
56
+2
6s1
Ba
137,35
0,89
208

Magniy  va  kalsiy tuzlari  suvga  qattiqlik xususiyatini  beradi.
Suvda kalsiy va magniyning gidrokarbonat tuzlari erigan bo‘lsa, 
unga vaqtinchalik qattiqlik xususiyatini beradi.  Bu qattiqlik, odatda, 
suvni  qaynatish  usuli  bilan  yo‘qotiladi:
C a(H C 03)2 -> C aC 031 + H 20  + C 0 2  T
Suvda  kalsiy  va  magniyning  sulfat  yoki  xlorid  tuzlari  erigan 
bo‘lsa,  u suvga doimiy qattiqlik xususiyatini beradi.
Ishqoriy metallaming biologik ahamiyati juda kattadir. Odam 
organizmida  250 g kaliy,  70 g natriy boMadi  (70  kg vaznga hisob- 
langanda).  Natriy  asosiy  tashqi  hujayraviy  ion,  kaliy  ichki 
hujayraviy iondir.  NaCl  hisobiga qonda  muayyan osmotik bosim 
saqlab  turiladi.  Organizmda  NaCl  yetishmasa  asab  tizimlarining 
faoliyati,  qon  aylanishi  buziladi.
Kaliy  ionlari  organizm  faoliyatini  boshqarishda  muhim  rol 
o'ynaydi.  Masalan,  yurak  muskullarining  qo‘zg‘aIishi  K+  ionlari 
miqdoriga bogMiq boMadi.  Kaliy  ionlarining ortiqligi  yoki  yetish- 
masligi yurak faoliyatining buzilishiga sabab boMadi.  Litiyning ba’zi 
birikmalari asab kasalliklarini davolashda  ishlatiladi.
Tibbiyotda  ishqoriy  metallaming  quyidagi  birikmalari  katta 
ahamiyatga ega.
Natriy xlorid  (NaCl)  ning suvdagi  0,9  %  li  eritmasi  izotonik 
eritma deyiladi.  U organizmga ko‘p suyuqlik yo‘qotilganda quyiladi.
5—10 % li NaCl eritmalari gipertonik eritma  deyiladi va  yaralarga 
yiring tortuvchi vosita sifatida qo'yiladi.
Natriy gidrokarbonat (N aH C 03)  me’da shirasining kislotaliligi 
oshganda ichiladi. Tarkibida N a H C 0 3 tutgan bir necha xil dorilar 
me’da,  ichak kasalliklarini davolashda ishlatiladi.
Natriy  bromid  (NaBr)  va  kaliy  bromid  (KBr)  tibbiyotda 
tinchlantiruvchi vosita sifatida ishlatiladi.  Ular bosh miya qobigMdagi 
qo‘zg‘alish  va tinchlantirish jarayonlarini  me’yoriga  keltiradi.
Natriy yodid (N al) bo‘qoq kasalligiga qarshi  ishlatiladi.
Kaliy  o ‘simliklaming  o'sishi,  rivojlanishi  uchun  eng  zarur 
elementlardandir. Tuproqda kaliy yetishmasa, o‘simlik tez kasalga 
chalinib qoladi.  Kaliy tuzlari  muhim kaliyli  o‘gMt  hisoblanadi.
209

II 
A  guruh  elementlaridan  magniy  va  kalsiyning  biologik 
ahamiyati  nihoyatda katta.  Organizmda magniy ioni yetishmasa, 
yurak-qon tomirlar faoliyati buzilib, kasallikga chalinish imkoniyati 
kuchayadi.  Tarkibida  magniy  tutgan  ko‘pdan-ko‘p  moddalar 
tibbiyotda  dori  sifatida  ishlatiladi.  Magniy sulfat  (M gS04:7H20 ) 
tinchlantiruvchi, og‘riq qoldiruvchi hamda surgi sifatida ishlatiladi. 
Magniy  oksid  (MgO)  va  magniy  karbonatlar  (M gC 03)  meda- 
ichak kasalliklarida dori sifatida qo'llaniladi.
Magniy,  ayniqsa,  o'simliklar  hayotida  muhim  rol  o'ynaydi. 
Magniy  o'simliklardagi  yashil  modda—xlorofill  tarkibiga  kiradi. 
Xlorofill  moddasi yordamida o'simliklarda fotosintez jarayoni  ro‘y 
beradi.
Kalsiyning tirik organizmlar uchun ahamiyati nihoyatda ulkan. 
Odam  organizmida  1,4  %  gacha  (massa jihatidan)  kalsiy boMadi. 
Organizmdagi  kalsiyning  99  %  suyak  to'qimalarida  joylashgan. 
Suyakda kalsiy asosan Ca.,(P04)2 va C aC 0 3 sifatida boMadi.  Odam 
organizmining kalsiyga  boMgan ehtiyoji kuniga  1  g ni tashkil qiladi. 
Organizmning barcha to'qima va suyuqliklarida kalsiy ioni mavjud.
Kalsiy to'qima membranalari va mushaklaming normal ishlashi 
uchun  zarur,  u  qonning  ivishida  ham  ishtirok  etadi.
Qondagi  kalsiy  miqdorini garmonlar tartibga solib turadi. 
Tarkibida  kalsiy  tutgan  bir  qancha  moddalar  dori  sifatida 
qoMlaniladi.  Kalsiy xlorid (CaCl2- 6H ,0) allergik, shamollash,  raxit 
va teri kasalliklarini davolashda ishlatiladi.  Bundan tashqari,  kalsiy 
glyukonat,  kalsiy laktat kalsiy glitserofosfat va boshqalar tibbiyotda 
Hori  modda sifatida keng qoMlaniladi.
TAJRIBALAR
Zarur asbob va reaktivlar: Probirkalar.  Qopqoqli  kristallizator. 
Pinset.  Pichoq.  Filtr  qog'ozi.  Chinni  tigel.  Chinni  uchburchak. 
Gaz gorelkasi. Chinni hovoncha dastasi bilan. Shisha nayli probkalar. 
Shisha  tayoqcha.  Kolba (250 ml).  C 0 2 olish uchun Kipp apparati.
Natriy (metall).  Lakmus qog'ozi.  Fenolftalein.  Simob (metall). 
Kristall  holdagi  Na2S;  NaCl;  N a2C 0 3;  M gC 03;  C a C 0 3;  Mg 
(metall),  Ca  (metall).
2 10

Eritmalar:  0,5  n.  K M n04;  2n.  H2S 0 4;  2n.  BeS04;  2nNaOH: 
2n.  Na2C 0 3;  2n.  HCI;  2n.  H N 0 3;  2n.  MgCl2;  2n.  NH.Cl;  2n. 
BaCl2;  2n.  SrCl2; 2n.  N a,S04; sovun eritmasi (Ca(OH)2—eritmasi).
1-tajriba.  Ishqoriy  metallarga  suvning  ta’sirini  o'rganish. 
iPichoq bilan natriy yoki kaliy metallidan no‘hotdek bo'lagini
kesib oling.  Uni filtr qog'oz yordamida kerosin yuqidan tozalang. 
Kristallizatorning yarmigacha suv quyib,  pinset yordamida  natriy 
yoki  kaliy  boMakchasini  unga  tushiring.  Kristallizator  yuzasini 
himoyalovchi  shisha  plastinka  bilan  yoping.  Chunki  reaksiya 
oxirida  kuchsiz  portlash  sodir bo‘lib,  eritma va  metall  qoldiqlari 
sachrashi  mumkin.  Metallning suv bilan o‘zaro ta’sirini va vodorod 
ajralib chiqishini  kuzating.  Kaliy suv bilan  ta’sirlashganda  airalib 
chiqayotgan  vodorodning] alangalanishi  kuzatiladi.  Gaz  ajralib 
chiqishi  tugagach,  eritmaga  1—2  tomchi  fenolftalein  tomizing. 
Nimani kuzatasiz?  Nimaga bunday bo'ldi?  Reaksiya tenglamasini 
molekulyar va  ionli shakllarda  yozing.
2-tajriba.  Natriy peroksidning olinishi (tajriba mo‘rili shkafda 
o'tkaziladi).
Natriy metallining no'hotdek bo'lagini pinset  yordamida kesib 
olib, filtr qog'ozida kerosinning yuqi qolmaguncha quritib,  chinni 
tigelga  soling.  Tigelni  chinni  uchburchakka  joylashtirib,  natriy 
alangalanguncha ehtiyotlik bilan qizdiring.  Natriy alangalangach, 
gorelkani  olib  qo'ying.  Natriy yonib  bo'lgach  sarg'ish  modda  — 
N a20 2  natriy  peroksid  tigelda  qoladi.  Reaksiya  tenglamasini 
yozing.  N a20 2  ni  keyingi  tajriba  uchun  saqlab  qo'ying.
3-tajriba.  Natriy  peroksidning  xossalarini  o'rganish.
a)  2-  tajribada  olingan  natriy  peroksiddan  shpatel  yordamida 
ozroq olib,  probirkaga soling.  Ustiga  8—10 tomchi  distillangan suv 
qo'shing.  Hosil bo'lgan eritmaga fenolftalein eritmasidan  1—2 tomchi 
qo'shib,  rang o'zgarishini  kuzating.  Reaksiya tenglamasini  yozing;
b)  probirkaga  8—10  tomchi  0,5  n.  kaliy  permonganat  erit- 
masidan  solib,  ustiga  3—4  tomchi  2n.  suyultirilgan  sulfat  kislota 
eritmasidan tomizing.  Hosil bo'lgan aralashmaga 2- tajribada olingan
21  I

N a20 2  dan  bir  mikroshpatel  solib  chayqating.  Eritmaning 
rangsizlanishini  va  undan gaz  ajralib chiqishini  kuzating.
Reaksiya  tenglamasini  yozib,  yarim  reaksiya  usulida  teng­
lashtiring.
4-tajriba.  Natriy amalgamasining olinishi va uning xossalarini 
o'rganish.  (Tajriba  mo'rili  shkafda o'tkaziladi).
Kichikroq chinni hovonchaga 2—3 tomchi simob solib,  ustiga 
filtr  qog'ozida  quritilgan,  moshdek  natriy  metall  bo'lakchasidan 
tashlang. Natriy metallini hovoncha dastasi bilan bosib turing. Simob 
bilan  natriy  o'rtasida  chareillab  reaksiya  ketadi.  Shu  reaksiyadan 
so'ng  yana  moshdek  tozalab  quritilgan  natriy  bo'lakchasini 
hovonchaga solib,  reaksiyaning davom etishini  kuzating.  Reaksiya 
uchun  olingan  natriy  va  simobning  miqdoriga  hamda  haroratga 
qarab amalgama suyuq yoki  qattiq bo'lishi  mumkin.
Natriy amalgamasining bir qismini probirkadagi suvga soling. 
Amalgamada  natriyning  miqdori  qancha  ko'p  bo'lsa,  vodorod 
shunchalik  -ko'p  ajralib  chiqadi.  Probirkaning  og'zini  ingichka 
shisha  nay o'rnatilgan probka bilan berkitib,  uchiga alanga tutish 
bilan  ajralib  chiqayotgan  vodorodning  yonishini  kuzating. 
Reaksiya tugagandan so'ng hosil bo'lgan eritmani lakmus qog'ozi 
bilan  sinab ko'ring.  Reaksiya tenglamasini  yozing.  Natriy metalli 
amalgamada o'zining  kimyoviy xossalarini o'zgartiradimi, yo'qmi?
\   5-tajriba.  Natriy tuzlarining gidrolizi.
Uchta  probirka  olib,  birinchisiga  natriy  sulfid,  ikkinchisiga 
natriy xlorid,  uchinchisiga natriy karbonat kristallaridan bir necha 
dona solib, probirkalaming har biriga 8—10 tomchidan distillangan 
suv tomizib,  kristallarni  eriting.  Hosil bo'lgan eritmalar muhitini 
lakmus  qog'ozi  yoki  metiloranj  indikatori  yordamida  aniqlang. 
Olingan hamma tuzlar gidrolizga uchraydimi? Gidroliz reaksiyasini 
molekulyar va  ionli  shaklda  yozing.
BERILLIY  VA  MAGNIY XUSUSIYATLARINI 
0 ‘RGANISHGA OID  TAJRIBALAR
6-tajriba.  Berilliy gidroksidning  olinishi  va  uning xossalari.
Probirkaga  8—10 tomchi  2  n.  berilliy sulfat  eritmasidan solib, 
xushyorlik bilan cho'kma hosil bo'lguncha tomchilab, 2 n. o'yuvchi
Download 48 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   36




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling