Favqulodda vaziyatlarni prognozlash va monitoring qilishda gisni qo‘llashning nazariy jihatlari annotatsiya

Ключевые слова: чрезвычайные ситуации, сели, паводки, наводнения, ГИС, геоинформационные системы, мониторинг, прогнозирование.
Keywords: emergency situations, mudflows, floods, GIS, geographic information systems, monitoring, forecasting.

Bugungi kunda texnosfera va geologik muhitning sinergik ta’siri sharoitida tabiiy-texnik tizimning shakllanishini aytishimiz mumkin. Geologik muhit tuproq, yer osti suvlari, organik moddalar, jinslar, gazsimon moddalar va tirik organizmlar kabi bir-biriga bog‘liq bo‘lgan tarkibiy qismlar majmuasidir. U geologik, geokimyoviy va geofizik maydonlar bilan ajralib turadi, unga barcha turdagi tashqi yuklar, shu jumladan antropogen yuklar ta’sir qiladi. Bunday ta’sirlar geologik muhitning o‘zida ham, inson muhitida ham tub o‘zgarishlarga olib keladi.

Tabiiy-texnik tizimning geodinamik va geokimyoviy holatini o‘rganish va to‘g‘ri baholash milliy va mintaqaviy darajada hal qilinishi kerak bo‘lgan asosiy vazifadir. Uning ahamiyati, birinchi navbatda, aholi zich joylashgan hududlarda, shuningdek, ishlab chiqarishga yaroqliligi, yuqori xarajatli va ilm-fan zichligi bilan ajralib turadigan yirik sanoat majmualarini qurish rejalashtirilgan joylarda namoyon bo‘ladi [2]. Biroq tabiiy va rivojlangan hududlarning geoekologik va muhandislik-geologik sharoitlarini o‘rganishga yetarlicha e’tibor berilmayapti. Osiyo va Tinch okeani statistika instituti (BMT SIAP) [6] maʼlumotlari mintaqaviy tabiiy resurslarning holati, atrof-muhit sifatiga taʼsir etuvchi omillar, ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishga qanday taʼsir koʻrsatishi toʻgʻrisida maʼlumotlar yoʻqligini koʻrsatadi. muhitdagi oʻzgarishlar. Bundan kelib chiqadiki:
1. Geologik muhit va uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillarni chuqurroq o‘rganish zarurati tug‘iladi.
2. Uning holatini nazorat qilish usullari va vositalarining samaradorligini oshirishga e'tibor berish talab etiladi.
3. Statistik ma’lumotlarni texnosferadagi o‘zgarishlar bilan bog‘liqligini tahlil qilish tizimini ishlab chiqish zarur.
Bu vazifalarning hal etilishi mintaqa rivojlanishining ishonchli ko‘rsatkichlarini olish, favqulodda vaziyatlar yuzaga kelishini bashorat qilish va ularning oldini olish imkonini beradi.
Favqulodda vaziyatlarning yuzaga kelishini kuzatish va bashorat qilish imkonini beradigan eng yangi tizimlar ko‘p qirrali axborot tizimlari bo‘lib, ular quyidagilardan iborat:

• 
  tabiiy ofatlarni kuzatish vositalari;
  
• 
  barcha ma’lum turdagi favqulodda vaziyatlarning oqibatlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni to‘playdigan keng ma’lumotlar bazalari;
  
• 
  barcha ma’lum turdagi favqulodda vaziyatlarning oqibatlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni to‘playdigan keng ma’lumotlar bazalari;
  
• 
  xavf elementlarining holati va zaifligi tavsiflari;
  
• 
  o‘zaro bog‘langan hisoblash resurslari;
  
• 
  aloqani ta’minlovchi kanallar va uskunalar;
  
• 
  tabiiy va texnogen ofatlarning matematik modellari;
  
• 
  xavfli manbalar qanday taqsimlanganligi va ulardan mumkin bo‘lgan zarar to‘g‘risidagi ma‘lumotlar va boshqalar.
  

GIS axborot tuzilmasi 3 blokdan iborat:

• 
  axborot to‘plash bloki;
  
• 
  boshqaruv qarorlarini qo‘llab-quvvatlash bloki;
  
• 
  tahliliy blok.
  

Axborot yig‘ish bloki ma’lumotlarni o‘z vaqtida to‘plash va ularni tizimlashtirish funktsiyasini bajaradi. To‘g‘ri tashkil etilgan ma’lumotlarni tahlil qilish osonroq. Masalan, to‘liq kuzatuv ma'lumotlarining mavjudligi ko‘priklar, suv o‘tkazgichlar va yo‘llar loyihalarini asoslashda yomg‘ir suvi va sel oqimlarining maksimal oqimini gidrologik hisob-kitoblar uchun formulalardan foydalanishga imkon beradi [5].
Analitik blok sizga to‘plangan ma’lumotlarni tahlil qilish va uni boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun qulay bo‘lgan sifat jihatidan boshqa shaklga keltirish imkonini beradi. Natijada favqulodda vaziyatlarni bashorat qilish tizimi 2 ta kichik blokni o‘z ichiga oladi, ular hududiy va tashkiliy jihatdan ma’lumotlarni tahlil qiluvchi va qayta ishlaydigan barcha muassasalar o‘rtasida taqsimlanadi:

• 
  ma’lumotlarga ishlov beriladigan usullar va algoritmlarning kichik bloklari. Bu erda normativ-huquqiy hujjatlar va favqulodda vaziyatlarning yuzaga kelishini bashorat qilish va ularning oqibatlarini bartaraf etish metodologiyasi bilan bog‘liqlik majburiydir;
  
• 
  maxsus dasturiy va texnik vositalar yordamida axborotni bevosita qayta ishlash uchun mo‘ljallangan modellashtirish tizimlarining kichik birligi.
  

Mavjud GIS yordamida xavfli omillarning parametrlarini hisoblash va favqulodda vaziyatlarda vayron bo‘lishi mumkin bo‘lgan hududlarni aniqlash mumkin. Vayronagarchilik zonasi favqulodda holat bo‘lgan hudud xaritasida ko‘rsatilgan. O‘qish paytida qayd etilgan ob-havo sharoitlarini hisobga olgan holda hisob-kitoblarni amalga oshirish juda muhimdir.
Ba’zi hollarda erni hisobga olish kerak. Bu gidrotexnika inshootida avariya sodir bo‘lganda, suv toshqini, sel oqimlari [4] sodir bo‘lganda yoki ob’ektda radiatsiya chiqishi mumkin bo‘lgan avariya holatlarida muhim ahamiyatga ega.
Tizimning asosiy elementi ma’lumotlar bazasidir. Geografik axborot tizimini yaratgandan so‘ng, vaziyat sharoitlari, moliyalashtirish, favqulodda vaziyatlarni kuzatish va prognoz qilish tizimining funksionalligi to‘g‘risida ma’lumot olish uchun uni zarur ma’lumotlar bilan to‘ldirish kerak.
Statistik ma’lumotlarni quyidagi mezonlarga ko‘ra tizimlashtirish mumkin:

• 
  hodisalar turlari;
  
• 
  favqulodda vaziyatlarning sabablari;
  
• 
  rivojlanish stsenariylari;
  
• 
  kuchlar soni va harakat variantlarini hisobga oladigan yumshatish stsenariylari.
  

Bundan tashqari, GIS DB CS ning muhim vazifasi turli sharoitlarda tabiiy jarayonlarning dinamikasini modellashtirish imkonini beradigan ma’lumotlarni taqdim etishdir. Favqulodda vaziyatni keltirib chiqarishi mumkin bo‘lgan muhim gidrologik hodisalarning sabablarini to‘g‘ri baholash va ularning oldini olish va xavfli oqibatlarni bartaraf etish usullarini ishlab chiqish uchun GIS texnologiyalarini eng yangi kompyuter-matematik modellashtirish usullari bilan birlashtirish kerak. U turli xil fazoviy ma’lumotlardan foydalangan holda amalga oshiriladi. Masalan, daryolardagi ofatlarni modellashtirish uchun quyidagi fazoviy ma’lumotlar talab qilinadi:

• 
  relyef: topografik xaritalar, kanal o‘lchovlari, mavjud va hali loyihalashtirilayotgan muhandislik inshootlarining o‘lchamlari va joylashuvi, shuningdek boshqa ma’lumotlar;
  
• 
  favqulodda vaziyatlar ta’sirida bo‘lishi mumkin bo‘lgan ob’ektlarning koordinatalari va xususiyatlari: turar-joy, savdo va ishlab chiqarish binolari, infratuzilma ob’ektlari, aholi zichligi, yer turlari va boshqalar;
  
• 
  matematik modellar va hisob-kitoblarni tekshirish va kalibrlash uchun foydalaniladigan ma’lumotlar: qirg‘oq chizig‘ining mumkin bo‘lgan oqimlardagi holati, oqim parametrlari (tezlik, harorat va boshqalar), cho‘kindi o‘lchamlari, tuproq xususiyatlari va boshqalar.
  

O‘rganilayotgan ob’ektlarning fazoviy joylashuvi to‘g‘risidagi ma’lumotlar turli masshtablar va koordinata tizimlaridagi xaritalar va rejalar, sun’iy yo‘ldosh tasvirlari, jadvallarda umumlashtirilgan yoki matnli tavsiflar shaklida taqdim etilishi mumkin. Hudud haqidagi ma’lumotlarni turli shakllarda taqdim etish mavjud vaziyatni yaxshiroq tahlil qilishga va xavfli hodisalarning oldini olish usulini ishlab chiqishga yordam beradi.