1-Mavzu: Kirish. Аnаlitik kimyo fani, tadqiqot doirasi maqsadi va vazifalari

3.Analitik kimyoning asosiy vazifalari. Analitik kimyo qo’yidagi asosiy 
vazifalarni bajaradi: 
1.Mavjud analiz usullarini rivojlantirib takomillashtiradi;
2.Fan va sanoatning o’sib borayotgan talablariga javob beradigan yangi 
analiz usullarini yaratadi va ularni nazariy jixatdan asoslaydi; (bunga analizning 
zamonaviy sensorlardan foydalanishga asoslangan distansion, avtomatlashtirilgan 
va kompyuterlashtirilgan usullari, namuna tarkibidagi ayrim komponentlarni 
namunani buzmasdan tezkor aniqlashga imkon beradigan usullari va b. kiradi). 
3. Analizni tez va arzon bo’lishini, olinadigan natijani to’g’ri, aniq va 
takrorlanuvchanligini, ta’minlash. 
4. Ilmiy-tadqiqot ishlarini analitik nazorat qilishni ta’minlash; 
5. Atrof - muhit monitoringini ta’minlash;
4 .Analitik kimyoning nazariy asoslari.Sifat va miqdoriy analiz. 
D. I. Mendeleyevning elementlar davriy sistemasi, elektrolitik dissosilanish 
nazariyasi, massalar ta’siri qonuni, kimyoviy muvozanat, oksidlanish-qaytarilish 
jarayonlari, koordinasion birikmalar hosil bo’lishi, tuzlarning gidrolizlanishi va 
asoslarning amfoterligi kabi mavzular kimyoviy analizning nazariy asosini tashkil 
etadi. 
Analitik kimyo har xil moddalar va ularning aralashmalarini sifat va miqdoriy 
tarkibini o’rganish bilan shug’ullanadigan fan bo’lganligi sababli birinchi navbatda 
u sifat va miqdoriy usullarga bo’linadi.
6.Analitik kimyoning asosiy muammolari: Analitik kimyoning hozirgi 
zamon asosiy muammolariga analizda aniqlanadigan moddani topish chegarasini 
pasaytirish, tezkorlikni va olinadigan natija aniqligini oshirish hamda 

---

mikroobyektlar analizi, buzmasdan, lokal va distansion analizni rivojlantirishni 
kiritish mumkin. 
7. Analitik kimyoning qisqacha tarixi va rivojlanishining asosiy bosqichlari. 
Analitik kimyoning birinchi metodlari qadimgi alximiklar tomonidan yaratilgan 
bo’lib ular moddalarni sifat jihatdan aniqlashda ishlatilgan. Miqdoriy analiz 
qadimda "Tekshirish san’ati" deb atalgan va uning yordamida oltin, kumush
singari metallarning tozaligi aniqlangan. 
Analitik kimyo fan sifatida XVII- asrning o’rtalaridan shakllana boshlagan. 
Bu fanning rivojlanishida ingliz olimi R.Boylning (1627-1691) hissasi katta. U 
sifat analizining asoschisi hisoblanadi. R.Boyl murakkab kimyoviy moddalar 
elementlardan tashkil topganligi haqidagi fikrni aytgan, o’zigacha ma’lum bo’lgan 
sifat reaksiyalarini sistemalashtirgan va bir qator yangi reaksiyalarini taklif qilgan.
U birinchi marta “Indikatorlar” sifatida lakmus va o’simliklardan olinadigan ba’zi 
bo’yoq moddlar yordamida kislota va ishqorlarni bir-biridan farqlash mumkinligini 
amalda isbotladi. R.Boylning bu ishlari sifat analiziga qo’yilgan birinchi qadam 
bo’ldi.
XVIII asrda shved olimi T.Bergman (1738-1784) eritmadagi metal ionlarini 
gruppalar holida ajratish usulini joriy etdi va bu usulni sifat analiziga kiritdi. Bu 
sistematik analizning boshlanishi edi. Bu usuldan hozirgi vaqtda ham foydalanib 
kelinmoqda. T.Bergman murakkab tarkibli tuzlar aralashmasini vodorod sulfid 
yordamida sistemali analiz qilish tartibini ishlab chiqdi. 
M.V.Lomonosov (1711-1765). moddalar massasining saqlanish qonunini
tajribada isbotlashi bilan miqdoriy analizga asos soldi. Shundan so’ng kimyoviy 
jarayonlarda miqdoriy hisob kitoblar olib borila boshlandi, Analizda tarozidan 
foydalanilib gravometriya metodi yaratildi. M.V. Lomonosov o’zining
«Metallurgiya i osnov pervichnoy obrabotki rud» kitobida bir qancha analiz 
usullarini yozgan. 
Sifat analizidagi mikrokristalloskopik usulga XVIII asrda T.Ye. Lovis 
(1757-1804) tomonidan asos solindi. T.Ye.Lovis o’zining “Metallurgiya va qazish 
ishlari asosi” kitobida moddalarning kristall formalari turlicha ko’rinishga ega 
ekanligini ko’rsatib berdi. U moddalarning kristall panjaralarining tuzilishi bilan 
ularning kimyoviy tarkibi o’zaro bog’liqligini isbotladi va mikrokristalloksopik 
analizga asos soldi. Kalsiy tuzlari ishtrokida alanganing qizil tusga bo’yalishidan 
foydalanib, tuzlar tarkibida kalsiy borligini bilib olish mumkinligini amalda 
ko’rsatdi. Rus хimigi Flаvitskiy (1848—1917)iоnlаrni аniqlаshdа reaksiyalаrni 
«quruq» usuldа o’tkаzishni ishlаb chiqdi. 
V. 
Оstvаld 
(1853—1932)mаssаlаr 
tа’siri 
qоnunini 
аnаlitik 
reaksiyalаrni nаzаriy аsоslаsh uchun qo’llаdi. 
V.Nеrnst (1864—1941) elеktr yurituvchi kuchni vа gаlvaniq elеmеnt 
nаzаriyasini yarаtdi. 
Miqdоriy аnаlizning rivоjlаnishi аsоsidа D.Dаltоn (1766—
1844)kimyodа аtоm nаzаriyasini uzil-kеsil o’rnаtdi. Bu nаzаriyaning 
kiritilishi miqdоriy аnаlizning kеyingi rivоjlаnishini tеzlаshtirdi, chunki 
elеmеntlаr аtоm og’irliklаrini imkоni bоrichа to’g’ri аniqlаsh zаrurаti 
tug’ilgаn edi. Bu sоhаdа shvеd kimyogаri I. Bеrtsеlius (1779—1848)ning 

---

хizmаti judа kаttа bo’lib, u 45 tа elеmеntning аtоm оg’irligini judа аniq 
(o’shа vаqt uchun) tоpdi, miqdоriy аnаlizning ko’pginа yangi mеtоdlаrini 
ishlаb chiqdi vа eskilаrini tаkоmillаshtirdi. U оrganiq birikmаlаrning 
elеmеntаr аnаlizi usulini hаm ishlаb chiqdi, kеyinchаlik bu usulni Yu.Libiх 
(1803—1873)vа bоshqа оlimlаr tаkоmillаshtirdilаr. Оrganiq rеаgеntlаrni 
аnаlitik kimyodа cho’ktiruvchi sifаtidа birinchi mаrtа M.А. Ilinskiy (1856-
1951) vа L.А.Chugаyеv (1873-1922)lаr qo’llаdilаr. Bu sоhаdа 1905 yildа 
dimеtilgliоksim tа’siridа Ni
+ 2
gа tаvsiya qilindi vа ichki kоmplеks 
tuzlаrning аnаlitik o’rgаnish muаmmоsini Chugаyеv оlg’а surdi. Bu hоzir 
hаm аktuаl muаmmоlаrdаn biridir. 
Tоmchi mеtоdini N.А.Tаnаnаyеv (1878—1959) ishlаb chiqdi vа
eritmаni bo’lib-bo’lib аnаliz qilib iоnlаrni tоpishdа undаn fоydаlаndi.
Miqdoriy analizning hajmiy usulini fanga fransuz olimi J.Gey-Lyussak 
(1778-1850) kiritdi. Bu metod X1X asrning o’rtalarida oksidlanish-qaytarilish 
hamda cho’ktirish metodlarida indikatorlar qo’llanilishi bilan yanada rivojlandi. 
Gey-Lyussak birinchi marotaba hajmiy analiz yordamida moddalarni miqdorini 
aniqlagan. 
Analitik kimyoning rivojlanishida V.I. Severginning (1765-1794) hissasi 
ancha salmoqli. U 1796 yilda o’zining “Mineral suvlarni tekshirish bo’yicha 
qo’llanmasi”ni 1800 yilda farmasevtik kimyo darsligini, 1801 yilda metall va 
boshqa qazilmalarga oid analitik kimyo qo’llanmasini yaratdi. V.I. Severgin 
xajmiy analizning neytralizasiya metodiga asos soldi. 
XIX asrda analitik kimyo sohasida nemis olimi K.Frezenius (1818-1897) 
ancha ishlar qildi. U sifat va miqdor analizi bo’yicha mukammal qo’llanma yozdi 
va 1862 yilda analitik kimyo bo’yicha birinchi ilmiy jurnalga (Z.Anal. Chem)
asos soldi.
Analitik kimyoning nazariy va amaliy muammolarini hal etishda D.I. 
Mendeleyevning (1834-1907) elementlar davriy sistemasi va davriy qonuni, (1869 
y) muhim ahamiyatga ega. Davriy sistema elementlarning hossalaridagi 
anologiyadan foydalanib ionlarni topishda yangi usullarni kashf etishga imkon 
berdi. D.I.Mendeleyevning fikrlarini davom ettirib N.A.Menshutkin (1824-1904) 
kationlarning analitik gruppalar bo’yicha eng qo’lay klassifikasiyasini yaratdi. U 
1871 yilda «Analitik kimyo» darsligini bosmadan chiqardi. Bu kitobida 
kationlarning analitik klassifikasiyasi va elementlarning davriy sistemasi orasidagi 
bog’liqlikni birinchi marta ko’rsatib bergan. 1931yilgacha bu kitob 16 marta nashr 
qilindi va bir necha marta nemis va ingliz tillariga tarjima qilingan. 
XIX asrning boshlarida I.Berselius (1779-1848) organik moddalarning 
element analizini ishlab chiqdi. Bu usul keyinchalik nemis olimi Yu.Libix (1803-
1873) tomonidan takomillashtirildi.
1859 yilga kelib R.Bunzen (1811-1899) va G.Kirxgoff (1824-1887) spektral 
analizni ishlab chiqdilar. 
1862 yilda K.K.Klausning (1796-1864) anorganik moddalar analizining turli 
usullari, elementlarning analitik klassifikasiyasi va vodorod sulfidli sistematik 
analiz usuli bayon qilingan "Kimyoviy analitik tekshirishlarda ishlatiladigan 
reaksiyalarning metodik jadvallari" nomli kitobi nashr etildi.

---

X1X asr oxirida Rossiyada N.S. Kurnakov (1860-1941) va uning maktabi 
“Fizik-kimyoviy analiz” nomini olgan yangi metodni yaratdilar. 1903 yilda 
M.S.Svet xromotografik analiz metodini asoslab berdi.
XX asrda analitik kimyo fanini rivojlanishida analizda organik reaktivlarni 
birinchi bo’lib ishlatgan M.A. Ilinskiy (1856-1941) va L.A. Chugayevlarni (1873-
1922), eruvchanlik ko’paytmasi haqidagi qoidani va galvanik elementlar 
nazariyasini ishlab chiqqan nemis olimi V.Nernstni (1864-1941), oksidlanish-
qaytarilish reaksiyalarining borishi elektronlarning o’tishi bilan bog’liq ekanini 
ochgan L.V. Pisarjevskiy (1874-1938), tomchi analiziga asos solgan 
N.A.Tananayevni, analizning yarim mikro metodini rivojlantirgan I.P.Alimarin, 
suvsiz muxitda titrlash usullarini rivojlantirgan I.P.Kreshkovni, analizda ajratish 
va konsentrlash usullaridan foydalanishni rivojlantirgan Yu.A.Zolotovni xissasi 
katta.
Vatandoshlarimiz A.R.Beruniy va R.A.Xaziniy X-XI asrlarda analitik kimyo 
rivojiga katta hissa qo’shgan. A.Beruniy ko’pgina moddalarning solishtirma 
og’irliklarini aniqladi. Xaziniy o’sha zamon uchun juda sezgir tarozi yasadi, uning 
tarozisi uchinchi xonagacha aniqlik bilan tortishga imkon berardi. Analitik 
kimyoning rivojlanishida O’zbekiston olimlarining ham hissalari katta. Akademik 
Sh.T. Tolipov raxbarligida analitik kimyo sohasida bir qator ilmiy ishlar amalga 
oshirildi. Sh.T. Tolipovning shogirdlari hozirgi kunda ham samarali mehnat 
qilmoqdalar.
Samarqand davlat universitetida analitik kimyoning rivojlanishida dosent 
N.S.Zakirov, 
professor 
T.K.Xamrakulov, 
O.F.Foyzullayev, 
A.M.Nasimovlarning xizmati katta. Hozirgi kunda analitik kimyo Toshkent va 
Samarqand universitetlari, Fanlar Akademiyasi, yadro tadqiqotlari instituti va 
boshqalarda muvaffaqiyatli rivojlanmoqda. 
Hozirgi davr qudratli kimyo sanoati va unga munosib kimyo fanining 
mavjudligi bilan harakterlanadi. Kimyo fanlari orasida analitik kimyoda yangi 
zamonaviy analiz usullari vujudga kelmoqda; shuningdek analitik kimyo usullari 
qo’llaniladigan sohalar kengayib bormokda.