12-mavzu: Yaponiya sotsiolingvistikasi Reja

12.2. Adabiy tilning tarqalishi
1945-yildan e’tiboran hozirgi yapon adabiy tili Yaponiyaning yagona rasmiy tili maqomini oldi. Adabiy til tizimi, birinchidan, yapon tilining kodlashmagan shakllari bo’lgan hududiy va ijtimoiy dialektlariga; ikkinchidan, qoilanishi chegaralangan bungo tiliga; uchihchidan, ozchilik tiliga, ya’ni koreys va yo‘qolib borayotgan ayn tiliga; toitinchidan, ingliz tiliga qarshi qo'yildi.
Umuman, hozirgi Yaponiya aholisining deyarli barchasi u yoki bu darajada adabiy tilni biladi. Adabiy til tarqalishining asosiy manbalari malctab va ommaviy axborot vositalari hisoblanadi.
Bugungi kunda Yaponiya o‘rta maiumotning tarqdishi jihatidan rivojlangan Vapitalistik davlatlar orasida oldingi o‘rinda tiradi (mamlakat aholisining deyarli barchasi savodli)1. Hozirda toiiqsiz '“rta ma’lumotni (to‘qqiz yillik) ahoiining deyarli barchasi, toiiq o‘rta ma’amotni (o‘n ikki yillik) esa, erkaklaming 91,2%, ayollaming - 9‘4% egallashiga erishilgan.
Ommaviy axborot vositalar aholiga adabiy til ta’irini o‘tkazishda ildcinchi yetakchi manba sanaladi. Ma’lumotlarga ko‘ra, anketa so'rovnoma qatnashci,banning faqat 3,6% gina umuman azeta o‘qimaydi, zamonaviy yapon millati vakili gazea o‘qishga o‘rtacha k , 1 daqiqa, kitob o‘qishga 24,8 daqiqa, jumal 0‘qishga 16,8 daqiqa sarflay.i (Simbun. 1984. № 1. -B. 59).
Yaponlaming o‘qishga bo’lgan ishtiyoqi (ayniqa, transportda - Sh.Usmanova) xorijlik, xususan, amerikchk kuzatuvchilr tomonidan ham qayd qilingan. Jumallar, xususan, ayol jimallarming snii va tiraji juda katta adadni tashkil qiladi. Yapon oilasi bir tyda o‘rtacha 5,7 jumal oladi.
Ayni chog‘da yaponlar ko‘p vaqtini televideniya dsturlarini ko‘rish bilan o‘tkazishadi. 1983-yildagi ma’lumotlarga ko‘n, so‘rovnomada ishtirok etganlaming 2,8% gina, umuman, teleko‘rs;mvIami tamosho qilmaydi. Teleko‘rsatuvlami ko‘rish uchun kuniga c‘rticha 144,9 daqiqa (60 yoshdan kattalar 172,1 daqiqa) sarflanadi (Simbun 1984. № 1. -B. 60).
12.1.3. Adabiy til va dialektlar
Adabiy tilning keng tarqalishi dialektlaming yo‘plib ketishiga olib kelmadi. Yapon dialektologi V. A. Grotersning qayd qilishicha, Yaponiyada hududiy dialektlar ilgarigidek “oilaviy alcja vositasi” bo‘lib xizmat qilmoqda. Oilada yapon bolalari maktabgacha faqat dialektlarda gaplashishadi. Olrta yoshdagi yapon bir-biridan keskin arq qiladigan ikki, hatto, uch til tizimida (chet tilini hisobga olrnaganda) so‘lashadi.
Yaponiyaning sharqidagi Okinava va Kyusyu 'ialektlari adabiy tildan keskin farq qiladi. Xonsyu sharqiy dialekti lam o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Tokio, Osaka va Kioto, shunintdek, Xokkaydo atrofidagi tumanlaming dialektlari va shevalari acfebiy tildan oz farqlanadi.
Bir tizimdan ikkinchi tizimga o‘tish ijtimoiylikka bog‘liq. Yapon dialektlarining turg‘unligini ko‘proq yapon an’anaviy nadaniyatining o'ziga xos xususiyatlari, yapon jamiyatining “o‘ziniki-begona” qarama-qarshiligiaing roli kattaligi bilanizohlash mumkin.
Y.M.Dyakonovaning yozishicha, Yaponiyadagi “individum-guruh” munosabatlari, aksariyat tadqiqotchilar qayd qilganidek, g‘arbnikidan farq qiladi. Yapon uchun guruhning qtrashlari, qiziqishlari nihoyatda muhim, u “hammadek bo‘lishga” intiladi. Guruh yaponlaming xulqiga va dunyoqarashiga katta ta’sir ko‘ratadi. Yaponlar “guruh” tushunchasini ko'pincha keng ma’noda talqin qilishadi: guruh - oila, kollej, firma, mamlakat bo‘lishi mumkin.
Yaponiyada dialekt muayyan ma’noda hududiy, ba’zan ijtimoiy guruhlaring birlashish vositasi sanaladi: Dialekt “o‘zinikilar” bilan tabiiy muloqot qilish shaklidir. Suhbatdoshga “o‘ziniki”, deb qarash qanchalik kuchli bo‘lsa, unga shunchalik ko'p dialekt da murojaat qilinadi. Biroq notanishlar, aymqsa, chet elliklar bilan adabiy tilda muloqot qilinadi.
Mashhur rus tilshunosi Y.D. Po'ivanov Nagasaki dialektini o‘rganish jarayonida uni shunchalik yaxshi ozlashtirib olgan ediki, hatto, unda bemalol gapira olgan. Biroq mazkir holat mahalliy aholida salbiy munosabat uyg‘otgan. Yapon jamiyitida har qanday vaziyatda ham xorijlikni “o‘ziniki” hisoblash mumkin emas.
Yapon tilidagi dialektning eng tuig‘un xususiyati - aksentuatsiya (urg‘u) sanaladi. Odatda, bu tilning egalar. bir umrga bolalikdan ko‘nikkan urg‘uni saqlab qoladilar. Informantlami ommaviy tadqiq qilish natijalari, hatto, yashash joyi o‘zgarganda ham ona urg‘usi turg'unligining saqlab qolinganini ko‘rsatgan. Shuningdek, urg‘u kishining qayerdanligini, kelib chiqishini ifodalovchi ko‘rsatgich hisoblandi.
Ilgari dialektlaming istiqboli yo‘q samlgan bo‘lsa, bugungi kunga kelib ularga katta ahamiyat berilmoqda. Dalektlar yaponlaming milliy g‘umri va iftixori sanaladi. Shuning uchm ulami saqlasb zarurligi uqtiriladi. Maktab dasturlariga mahalliy dialekt kurslari kiritilgan.
0‘quvchilarga dialektai to‘g‘ri qoilash va uning adabiy til bilan farqlari tushuntiriladi. Teleko‘rsatuvIarda ham bu masalalar muhokama qilinadi. Hatto, ayrim radioeshittirishlami ham dialektlarda olib borish keng tarqalib bormoqda.

12.2.2. Yapon alifbosi (iyerogliflar va kana)

Yaponiyada xitoy iyerogliflari va belgining ma’nosiga bog‘liq bo‘lmagan tovushni ifocialaydigan yapon alifbolari - xiragana va katakana (bn alifbolaming umumiy nomi kana - Sh.Usmanova) atalash yozuvi qollaniladi. Tabiiyki, yapon yozuvida iyerogliflar muhim rol o‘ynaydi. Yapon tilidagi har qanday matn iyerogliflar, xiragana va katakana belgilaridan iborat bo'ladi. Yozuvning faqat bir turi bilan bitilgan matnlar juda kam uchraydi: sof katakanada an’anaviy tarzda telegrammalar jo'natiladi; sof xiragana eng kichik yoshdagi bolalarga moijallangan kitoblarda ko‘zga tashlanishi mumkin, biroq unda ham oddiy iyerogliflar uchraydi; sof iyerogliflka ko‘cha reklamalari, peshtoq yozuvlari, plakatlarda uchrashi mumkin, lekin bu yerda ham har ikki alifbodan binning ishlatilishi ehtimoldan xoli emas.
Bunday murakkab yozuv tizimining shakllanishi tarixiy bo’lgan. Yaponlar VI-VIII asrlargacha xitoy tilidan o'zlashtirilgan iyerogliflardan foydalanganlaf va ularning bu davrlargacha o‘z yozuvlari bolmagan. Ammo sof iyeroglif yozuvi boy grammatik ko‘rsatkichlari bilan, xitoy tilidan farq qiladigan yapon tili uchun noqulay bo’lgan. Shuning uchun ham VIII asrdan e’tiboran fonetik yozuv tizimi vujudga kela boshladi.
Dastlab bu maqsadda ba’zi iyerogliflardan foydalanildi, keyin ularning asta-sekin kana belgilariga o'tkazilgan, qisqargan variantlari qoilanildi. IX asrda vujudga keigan xiragana va katakana sekin-asta boshqa alifbolami siqib chiqara boshladi.
0 ‘rta asrlargacha sof iyeroglifikadan tortib sof kana (iyeroglifikani o‘rganmagan ayollar tomonidan qoilanilgan yozuv)gacha bo’lgan turli yozuv tizimlaridan foydalanildi. Biroq aralash yozuv ustun kela boshladi va XIX asrdan boshlab amaldagi yagona yozuv maqomini oldi.
Odatda, yapon yozuvi (xitoy yozuvi singari) yuqoridan pastga yoziladi, ustunlar о‘ngdan chapga qarab o'qiladi. Keyingi yillarda ayniqsa, sarlavhalar qator yo‘nalishida, shuningdek, o‘ngdan chapga yozila boshladi. Hozirgi kunda G‘arbning ta’sirida chapdan o‘ngga yo‘palishdagi qator yozuvlar ham paydo bo’lib, u o'ngdan chapga yo‘nalgan gorizontal yozuvni qoilanishdan deyarli siqib chiqardi.
Yapon yozuvining yana bir o‘ziga xos xususiyati furiganadir. U iyeroglifdan yoki bir nechta iyerogliflardan o‘ng (gorizontal yozuvda - yuqori)da kana belgilari (o£zlashmalar uchun katakana, boshqa holatlar uchun xiragana)ning yozilishi bilan tavsiflanadi.
Furigana matnga tushunilishi qiyin bo’lgan so‘z (odatda, chet tilidagi)lami kiritish uchun xizmat qilishi mumkin. Bu o‘rinda kana emas, aksincha, iyeroglif tushuntirish xususiyatiga ega boiadi. Shuningdek,furigana badiiy ifodani kuchaytirish va so‘z o‘yini uchun qoilaniladi. Umuman, Yaponiyada sof grafik so‘z o‘yini juda keng tarqalgan.