2-Mavzu. J. Dalton atomistikasi. Anorganik birikmalarning sinflari

3. NISBIY ATOM VA NISBIY MOLEKULYAR MASSALAR 

Eng yengil atom – vodorod atomi bo’lib, uning massasi 1,674 . 10

–27 

 kg ni; Yerda 

uchraydigan eng og’ir atom – uranniki – 3,952 . 10

–25 

 kg ni,  kislorodniki – 2,667 . 

10 

–27

 kg ni , uglerodniki esa  – 1,993 . 10 

–26

 kg ni  tashkil etadi. Hisoblashlarda, 

bunday sonlarni qo’llash noqulaydir. Shuning uchun kimyoda, fizikada va umuman 

hamma  tabiatshunoslikda  atom  massalarining  mutlaq  emas  balki,  nisbiy 

qiymatlaridan  foydalaniladi.  1961  yilda  atom  massasining  birligi  qilib  uglerod 

---

izotopi   

12

С  atomi  massasining  1/12  qismiga  teng  bo’lgan  massa  atom  birligi 

(m.a.b.) qabul qilingan. 

 

Ko’pchilik kimyoviy elementlarda massasi turlicha bo’lgan atomlar bo’ladi. 

Shu sababli: elementning tabiiy izotoplar tarkibidagi  atomi o’rtacha  massasining 

uglerod 

12

С  atom  massasining    1/12  qismiga  nisbatiga  teng  kattalik  kimyoviy 

elementning nisbiy atom massasi (Аr

r

) deyiladi. 

 

Elementlarning  nisbiy  atom  massaslari  (uni  «atom  massa»  deb  atalsa  ham 

bo’ladi) Аr

r 

 bilan belgilanadi,  bunda indeks r – inglizcha relative  nisbiy so’zining 

bosh  harfidir.  А

r

  (Н)  ,  А 

r

  (О),  А

r

(С)  yozuvlar vodorodning nisbiy  atom  massasi, 

kislorodning  nisbiy  atom  massasi va  uglerodning nisbiy  atom  massasini  bildiradi. 

Masalan,  

 

А 

r

 (Н) = 

кг

кг

26

27

10

993

,

1

12

/

1

10

674

,

1











 = 1,0079 ; 

А 

r

 (О) = 

кг

кг

26

26

10

993

,

1

12

/

1

10

667

,

2











 = 15,9994; 

 

Nisbiy  atom  massa  –  kimyoviy  elementning  asosiy  harakteristikalaridan 

biridir.  Atom  massalarning  hozirgi  qiymatlari  D.I.  Mendeleyevning  elementlar 

davriy sistemasida berilgan. 

 

Moddaning  tabiiy  izotoplar  tarkibidagi  molekulasi  o’rtacha  massasining 

uglerod  atomi 

12

С  massasining  1/12  qismiga  nisbatiga  teng  qiymat  moddaning 

nisbiy molekulyar massasi М

r  

deyiladi. 

 

Nisbiy  molekulyar  massa    son  jihatdan  modda  molekulasi  tarkibiga 

kiradigan  barcha  atomlar  nisbiy  atom  massalarining  yig’indisiga  teng.  Uni 

moddaning  formulasidan  oson  hisoblab  topish  mumkin.  Masalan,  М 

r

  (Н

2

О) 

quyidagicha topiladi: 

2 Ar (H) = 2 



 1,00797 = 2,01594 

Ar (O) = 1 



15,9994 =  15,9994 

Mr (H

2

O) = 18,01534 

Demak, suvning nisbiy molekulyar massasi 18, 01534 ga yoki yaxlitlaganda 18 ga 

teng. 

 

Nisbiy  molekulyar  massa  berilgan  modda  molekulasining  massasiga 

12

С 

atomi massasining 1/12 qismidan necha marta katta ekanligini ko’rsatadi. Masalan, 

suvning  molekulyar  massasi  18  ga  teng.  Bu  degan  so’z,  suv  molekulasining 

massasi   

12 

С  atom  massasining  1/12  qismidan  18  marta  katta  demakdir.  Nisbiy 

molekulyar massa ham – moddalarning asosiy harakteristikalaridan biridir.