3. arpaning o’sishi, rivojlanishi va hosildorligiga ekish me’yorlari va chuqurliklariining ta’siri doc
II. TAJRIBA O’TKAZISH SHAROITLARI, USLUBI VA OBYEKTI
Download 410.25 Kb. Pdf ko'rish
|
arpaning osishi rivojlanishi va hosildorligiga ekish meyorlari va chuqurliklariining tasiri
|
II. TAJRIBA O’TKAZISH SHAROITLARI, USLUBI VA OBYEKTI
2.1. Zarafshon vodiysining iqlimi va tajriba o’tkazilgan yillardagi ob- havo xususiyatlari
Qishloq xo’jalik ekinlari shu jumladan kuzgi arpadan mo’l va sifatli hosil yetishtirishda mintaqaning tabiiy iqlim sharoiti muhim omillardan biri hisoblanadi. Kuzgi arpaning qishga chidamligi, hosilining shakllanishi, hosildorligi, don sifati, agrotexnik tadbirlarning o’tkazilish muddatlari mintaqaning tuproq-iqlim sharoitiga bog’liqdir. Zarafshon vodiysi O’zbekiston respublikasining markaziy qismida joylashgan, okeanlardan uzoq bo’lganligi uchun hududni subtropik kontenental iqlim guruhiga kiritish mumkin. Issiqlik, yorug’lik, sutkalik va yillik havo haroratning keskin o’zgarishi, atmosfera yog’ingarchiliklarining kamligi hamda ularni mavsum bo’yicha taqsimlanishi, havo namligini pastligi Zarafshon vodiysi uchun xosdir. Zarafshon va Turkiston tizmalarining yaqinligi, joyning relyefi, keng tarqalgan sug’orish tizimlariga ega Zarafshon daryosining mavjudligi, Kattaqo’rg’on suv ombori hamda sug’orma dehqonchilikning mavjudligi Zarafshon vodiysining o’ziga xos iqlim sharoitini yuzaga keltiradi. Zarafshon vodiysi uchun bulutli kunlarning kamligi, issiq yoz, shu kenglik uchun barqaror bo’lmagan qish, yillik va sutkalik haroratning keskin o’zgarishi, iliq yomg’irli bahor va jazirama quruq yoz xos. Vodiyning iqlim sharoiti, yillik atmosfera yog’ingarchiliklarning taqsimlanishi, joyning dengiz sathidan joylashish balandligiga ham bog’liq ravishda o’zgaradi. Zarafshon vodiysi sharqdan g’arbga qarab dengiz sathiga nisbatan pastlashib boradi. Shuning uchun hududning eng qurg’oqchil qismi dengiz sathiga nisbatan past joylashgan g’arbiy qismi hisoblanadi. Zarafshon vodiysining o’rta qismida joylashgan Samarqand shahrida yillik yog’ingarchilik miqdori 300-350 mm bo’lsa, sharqiy qismidagi tog’li mintaqada 500-900 mm PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
28 tashkil qiladi. Seryog’in yillari atmosfera yog’ingarchiliklarining miqdori o’rtacha ko’p yillik ko’rsatkichlarga nisbatan ikki barobar ortadi. Samarqand viloyatida kuz barqaror, haroratning 15 0 S pasayib borishi ko’p hollarda noyabrning oxiriga to’g’ri keladi. Ko’p yillik ma’lumotlarga ko’ra vodiyda, kuzgi davrda yog’ingarchiliklar oktyabr-noyabr oylarida boshlanadi. Ammo yog’ingarchiliklar miqdori kuzgi boshoqli don ekinlari shu jumladan kuzgi arpa urug’larini undirib olish uchun yetarli chuqurlikdagi tuproq qatlamini namlay olmaydi. Shuning uchun nam to’playdigan sug’orishlar yoki ekishdan keyingi sug’orishlar (kuzgi davrida) o’tkazilishi talab qilinadi. Vodiyda
sernam va
sovuq qish
dekabrdan boshlanadi va yog’ingarchiliklarni ko’payishi bilan hamda qorga o’tishi, haroratning pasayishi bilan xarakterlanadi. Yog’ayotgan yog’ingarchiliklarning 10 % qor ko’rinishda yog’adi, ammo ayrim yillari ayniqsa tog’ oldi va tog’ mintaqasida bu ko’rsatkich 2-3 barobar oshishi mumkin. Qor qatlami barqaror emas, qish davomida bir necha bor o’zgarishi mumkin, lekin tog’ oldi va tog’da qor qatlami uzoq saqlanishi mumkin. Qor qatlamini maksimal saqlanish davri 2-2,5 oyga chuzilishi mumkin. Ko’pyillik ma’lumotlarga ko’ra dekabr, yanvar, fevralda o’rtacha muvofiq holda 40,5; 43,9; 39,2; mm yog’ingarchilk yog’adi. Yillik yog’ingarchilikning ko’p qismi (30-50 %) bahorda, 30-35 % qishga, 15-20 % kuzga, 5-10 % yoz oylariga to’g’ri keladi. Zarafshon vodiysi qishining yumshoq, mo’tadilligi bilan xarakterlansada, ayrim yillari shimoldan esayotgan shamollar ta’sirida qish juda sovuq ham bo’lishi mumkin. Yanvar oyida o’rtacha harorat 0,5 va -1 dan -2-3 0 S atrofida o’zgaradi. Xaqiqiy qish 28-71 kun davom etadi. Eng past harorat 24-35 0 S, har 20-30 yilda bir marta kuzatiladi. Bahorda haroratning 5 o S oshishi bilan kuzgi g’alla ekinlarida o’suv davri boshlanadi. Havo haroratning ko’tarilishi bilan mezotermik faza boshlanadi. Kuzgi g’alla ekinlarida mezotermik faza mart-aprel oylariga to’g’ri keladi va bu davrida o’rtacha harorat 7,7-14,4 0 S ni tashkil etib, yog’ingarchiliklarni nisbatan ko’pligi bilan xarakterlanadi. Mart va aprel oylarida o’rtacha yog’ingarchiliklar miqdori 70; PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
29 63,2 mm bo’ladi va bu davrda tuproq 1 mertgacha chuqurlikda namlanishi kuzatiladi. Haroratning ko’tarilishi, yog’ingarchiliklarning pasayib borishi bilan o’simliklarda kserotermik davr boshlanadi. Bu davrda garimsel, tuproq va havo qurg’oqchiligi boshlanadi. May-iyun oylarida o’rtacha hararot 19,4-24,5 o S bo’lib yog’ingarchilik kam kuzatiladi. May-iyun oylarida kuzgi arpani hosili shakllanadi. Bu davrda yog’ingarchiliklarni bo’lmasligi yoki juda kam bo’lishi, yuqori harorat, garmsellar, havo nisbiy namligini juda kam bo’lishi yirik, salmoqli, to’la donlarni hosil bo’lishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Kuzgi arpa may-iyun oylarida «havo qurg’oqchiligi» va «tuproq qurg’oqchiligi»dan zararlanishi mumkin. «Havo qurg’oqchiligi» havoda nisbiy namlikning keskin kamayishi va haroratning keskin oshishi natijasida yuzaga kelib oqsillar koagulyasiyasiga sabab bo’lsa,
havoning quruqligi o’simlikda transpirasiyaning oshib ketishiga hamda suv balansining buzilishiga olib keladi. Bu holat kuzgi arpada mayda, yengil va puch donlarni hosil bo’lishiga, hosildorlikni kamayishiga sabab bo’ladi. Tuproq qurg’oqchiligi haroratning ko’tarilishi va tuproqda namlikning kamligi tufayli yuzaga keladi. Bu holat ko’pincha lalmikor mintaqada yetishtiriladyotgan bug’doylarda kuzatiladi va hosildorlikni keskin pasayishiga sabab bo’ladi. Zarafshon vodiysida iyun va iyul oyining birinchi o’n kunligida kuzgi arpa hosilini o’rib-yanchish tugallanadi. Iyul oyida o’rtacha harorat 23-28 0 S, o’simlik qatlami bo’lmagan quruq tuproqlarda 68-74 0 S, ko’tariladi. Avgustda o’rtacha harorat 24,2 0 S, yog’ingarchiliklar bo’lmaydi. Samarqand viloyatida kuzgi arpani ekish oktyabrdan boshlanadi. Kuz mavsumi 10 sentyabrdan boshlanib, oyning oxirida havoda va tuproqda haroratning pasayishi kuzatiladi. Sentyabrda o’rtacha havo harorati 19,2 0 S. Oktyabr oyi kuzgi arpa asosiy maydonlarga ekish amalga oshiriladi. Bu oyda havo harorati vaqti-vaqti bilan pasayib, yog’ingarchiliklar yog’ishi, qisqa PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com 30 muddatli sovuq tushishi ham kuzatiladi. Kuzgi qisqa muddatli sovuqlar, asosan oktyabrning ikkinchi yarimidan boshlanadi. Oktyabrning boshlanishida o’rtacha havo harorati 15-16 0 S, oxirida 9-10 0 S, yog’ingarchiliklar miqdori 24 mm. Kuzgi arpani ekish uchun eng maqbul o’rtacha havo harorat 14-17 0 S bo’lishini e’tiborga olsak, oktyabrning II va III o’n kunliklari kuzgi arpa ekish uchun eng maqbul muddat ekanligi tasdiqlanadi. Tajriba o’tkazilgan tumanning iqlim sharoitlariga tavsif berish uchun Samarqand viloyatining dengiz sathidan har xil balandliklarda joylashgan ob- havoni kuzatish punktlarining ma’lumotlari tahlil qilindi. Eng sovuq kunlar yanvar-fevral oylarda kuzatilib, o’rtacha havo harorati -0,6- 2,2 0 S ni tashkil etsa¸ eng yuqori harorati esa 24,5-26,8 0 S iyun-iyul oylarida kuzatiladi (2.1- rasm). Samarqand viloyati hududlarining joylashish balandligi va tog’lik sharoitlarga yaqinligiga qarab, sovuq havo oqimining hajmi ortib boradi va natijada yog’ingarchiliklar miqdori: o’rtacha yil davomida 355,2-367,6 mm ni tashkil etadi. Yog’ingarchilik, asosan mart va aprel oylarida ko’p bo’lib, bu davrlarda yillik yog’in miqdorining 55-60 %i tushadi (2.2-rasm). Sentyabr-oktyabr oylarida yerlarni ekishga tayyorlash va kuzgi arpani ekish jarayonida o’rtacha ko’p yillik havo harorati 19,2-12,7 va 19,4-13,1 0 S bo’lib, yuqori harorat 21,0-16,5 0 S va past harorat 19,5-12,0 0 S atrofida bo’lganligi kuzatildi. Yog’ingarchiliklar miqdori o’rtacha 3,8-24,0 va 3,2-19,5 mm ni tashkil etdi. Noyabr oyidan boshlab kuzgi arpa maysalarining tuplanish davri boshlanadi. Bu davrda o’rtacha ko’p yillik harorat 7,4-7,7 0 S, yuqori va past harorat mos ravishda +10,1, +10,3 0 S va 6,1-6,8 0 S ni tashkil etdi. Yog’ingarchiliklar miqdori esa 28,2– 31,2 mm atrofida o’zgarib turdi. Tadqiqot o’tkazilgan yillarning dekabr, yanvar va fevral oylarida o’rtacha ko’p yillik havo harorati 3,4-0,6-2,2 0 S, yog’inlar miqdori 40,5-43,9-39,2 mm atrofida bo’lib, kuzgi arpa maysalarining tuplanishiga, o’suv va rivojlanish davrlariga salbiy ta’sir ko’rsatmadi.
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com |
