4-mavzu. Tabiy mayda va yirik toldiruvchilar reja

Rasm-4.8. Gidrotsiklonning sxemasi: 
1-chiqish patrubkasi; 2-quyish patrubkasi; 3-po‘lat korpus, ichi ishqalani-
shga bardoshli material bilan qoplangan; 4- qumni bo‘shatish uchun teshik; 5-
qoplash. 
Bu holatda qumlar oqimdan chiqadi va devorda ushlab qolingan holatda 
pastga tushadi, suv esa chang va gillar bilan birga yuqori patrubka bo‘ylab 
chiqariladi. 
Shag‘al 
Shag‘al deb, yirikligi 5mm dan (ba’zida 3 mm) 70mm (ba’zida undan ham 
yuqori) gacha tog‘ jinsi tosh bo‘laklariga aytiladi. 

---

48 
Dengiz qirg‘oqlarida va daryo havzalarida mavjud shag‘al donalari o‘ta silliq 
yuzali bo‘lib, tuxumsimon yoki oval disk shaklida bo‘ladi, betonda sement toshi 
bilan yomon bog‘lanadi. SHu sababli, shag‘al tosh mustahkamlik chegarasi 30MPa 
dan ortiq bo‘lmagan betonlarda qo‘llanadi. SHag‘alning yirik fraksiyalari chaqiq 
tosh olish uchun maydalashda ishlatiladi. 
Beton tayyorlashda alohida miqdorlangan holda shag‘alning quyidagi 
fraksiyalari ishlatiladi: 5-10; 10-20; 20-40 va 40-70 mm. Bundan tashqari shag‘al 
fraksiyasi 3-10 mm, gidrotexnik betonlar uchun esa 40 - 80 va 80 - 120mm qo‘llash 
standart bo‘yicha ruxsat etiladi. 
Shag‘al fraksiyasining donadorlik tarkibi rasm-4.9 da ko‘rsatilgan chegarada 
bo‘lishi kerak. Ba’zi holatlarda shag‘alga o‘ta muhim talab qo‘yiladi. Masalan, 
shag‘al fraksiyasi tarkibida 5(3) mm eng kichik donalar miqdori 5% dan oshmasligi 
kerak yoki yupqa devorli konstruksiyalar qo‘llaniladigan beton tarkibida eng katta 
ruxsat etilgan shag‘al donalari miqdori umumiy fraksiya massasi bo‘yicha 5% dan 
oshmasligi kerak.
A, % massa bo‘yicha 
0,5% 
Dkichik 
0,5(Dkichik+Dkatta) Dkatta 1,25Dkatta 
Rasm-4.9. Shag‘al(chaqiq tosh)ning donadorlik tarkibining grafigi: 
 tekis chiziqlar bitta fraksiyali to‘ldiruvchilar uchun; 
 uzuq-yuluq chiziq – 5(3)-20 mm fraksiyali aralashma uchun. 
 
Standartga ko‘ra maydalanish ko‘rsatkichi bo‘yicha shag‘alning tog‘ jinslarini 
siqilishdagi mustahkamligi intervaliga mos keluvchi (jadval-4.5) taxminiy quyidagi 
markalari nazarda tutiladi. 

---

49