5-mavzu. “Vertical Thinking” (Vertikal fikrlash) va “Lateral Thinking”

5.1-rasm. Vertikal fikrlashning mohiyati
4
Edvard de Bono, shuningdek, yonma-yon fikrlashni hazil bilan 
bog’laydi, chunki tanish naqshdan yangisini kutilmagan uslubga o’tkazish 
borligini ta’kidlaydi. Aynan mana shu ajablanib, kulgi va yangi 
tushunchalarni vujudga keltiradi, bu dastlab aniq bo’lmagan boshqa fikr 
uslubini ko’rish qobiliyatini osonlashtiradi. De Bononing fikriga ko’ra, 
lateral fikrlash ijodkorlikning “vertikal” mantiq, muammolarni hal 
qilishning klassik usuli sifatida standart idrok etishdan ataylab 
uzoqlashadi. 
Lateral fikrlash muammolarni bilvosita va ijodiy yondashuv orqali 
hal qilish, darhol aniq bo’lmagan fikrlash va faqat an’anaviy bosqichma-
bosqich mantiq yordamida erishib bo’lmaydigan g’oyalarni o’z ichiga 
oladi. 
3
“Oxford English Dictionary: Lateral thinking”. Oxford University Press. Retrieved 19 December 2016. 
4
Mualliflar tomonidan tayyorlangan 

---

5.2-rasm. Lateral fikrlashning mohiyati
5
 
Lateral fikrlashni tanqidiy fikrlashdan farqlash kerak. Tanqidiy 
fikrlash, birinchi navbatda, xulosalarning haqiqiy qiymatini baholash va 
xatolarni izlash bilan bog’liq bo’lsa, lateral fikrlash xulosalar va 
g’oyalarning “harakat qiymati”ga ko’proq e’tibor beradi. Inson ma’lum bir 
g’oyadan yangi g’oyalarga o’tish uchun lateral fikrlashni qo’llaydi. 
5.2. VF va LF ning ahamiyati. 
Vertikal fikrlashning maqsadi ham muammoga bitta jiddiy javobni 
berishdir. Vertikal fikrlash, javob allaqachon mavjud bo’lgan va ketma-ket 
vositalar yordamida tushuntirilishi kerak bo’lgan jarayonlarda ko’proq 
qo’llaniladi. Shu nuqtai nazardan, vertikal fikrlash orqali olingan javob, 
shaxs uchun mavjud bo’lgan ma’lumotlarni ko’rib chiqishda ko’pincha 
“eng to’g’ri” deb hisoblanadi.
6
Bono talqiniga kelsak, shaxslar yagona 
fikrlash uslubiga rioya qilishlari shart emas, aksincha ikkalasini sintez 
qilish yo’li bilan yechimlar hosil qilishadi. Amaldagi fikrlash uslubi 
jihatidan har xil shaxslar har xil imtiyozlarga ega bo’lishiga qaramay, har 
5
Mualliflar tomonidan tayyorlangan 
6
"Differences Between Vertical and Lateral Thinking - Memorise". Memorise. Retrieved 2015-11-04. 

---

ikkalasining muvozanati odatda har qanday muammoga yechim topishda 
eng maqbul deb hisoblanadi. 
Deyarli har qanday “fikrlash uslubi”ning yondashuvlari cheksiz 
tuyulishi mumkin, chunki odamlar bunday fikrlash usullarini deyarli har 
qanday jarayonlarda qo’llashlari mumkin. Biroq, vertikal fikrlashni 
yaratish, yoshligidanoq odamlarda tanqidiy fikrlashga undovchi vosita 
bo’lib xizmat qilishi kerak. “Olti fikrlovchi shlyapa” singari unchalik 
mashhur bo’lmasa-da, bu holda de Bononing asarlari yana o’qituvchilarga 
akademik sharoitda yordam berish vositasi sifatida qaralishi mumkin. De 
Bono rivojlanayotgan yosh toifasiga kirgan shaxslar uchun tanqidiy 
fikrlash konsepsiyasini tan olish juda muhim deb hisoblagan. Biroq, bu 
muammolarni hal qilishda ijodkorlikdan foydalanishni rad etish uchun 
emas, aksincha ikkalasining ham muvozanatini tasdiqlash edi. De 
Bononing asarlari “Vaziyat jumbog’i”ni ishlab chiqqan Pol Sloan 
tomonidan yanada kengaytirildi. 
“Vaziyat jumboq”lari - bu har bir savolga bir nechta mumkin bo'lgan 
javoblarga ega bo’lgan, shuningdek eng to’g’ri bo’lgan jumboqlarning bir 
qatori. O’yin o’ynayotgan bolalar nafaqat eng to’g’ri javobni to’g’ri 
tanlagani uchun, balki boshqa javoblarni aniqlagani uchun ham 
mukofotlanadi. Ushbu usul yordamida shaxsning yonma-yon va vertikal 
fikrlash qobiliyatlari bir vaqtning o’zida rivojlanadi, shuningdek 
o’qituvchilarga bolaning qaysi “mutafakkir” turiga mos kelishini 
baholashga imkon beradi. Bolaning fikrlash uslubini farqlash va tasniflash 
o’qituvchilar uchun rivojlanish haqida gap ketganda juda muhimdir. Shu 
sababli, de Bonodan kelib chiqadigan tushunchalarning amaliy 
qo’llanilishi akademik sharoitda ulkan progressiv ta’sirga ega. 

---

Shunday qilib, ketma-ket fikrlash qobiliyati (bu holda vertikal 
fikrlash deb tasniflanadi) bu shaxs bilan rezonanslasha boshlaydigan 
tushunchadir. Odatda shaxslar o’zlarini vertikal yoki keyinroq bo'lgan 
yagona fikrlash usuli bilan bog’lashganligi sababli, Pol Sloan bunday 
vaziyat jumboqlarini yoshligida kiritishni taklif qiladi. Bu, aks holda 
shaxsga qulay bo’lmaydi deb o’ylaydigan fikrni rag’batlantirishga yordam 
beradi deyilgan.
7
Lateral fikrlash – bu jarayonlar to’plami. Lateral fikrlash 
vositalarining to’rtta asosiy toifalari: 
• sizning fikrlash tarzingizni odatdagi yo’llaridan xalos qiladigan 
g’oyalarni yaratadigan vositalar; 
• yangi g’oyalarni izlashda ongingizni yangi imkoniyatlar uchun 
ochadigan vositalar; 
• qiymatni maksimal darajaga ko’tarishga yordam beradigan 
jamlovchi vositalar; 
• yovvoyi g’oyalarni yaratish va ularni haqiqiy dunyo cheklovlari, 
resurslari va qo’llab-quvvatlashiga moslashtirish orqali ijod jarayonini 
asoslaydigan vositalar. 
Muammoni hal qilish. Agar biror narsa muammo tug’dirsa, 
vaziyatning ishlashi yoki holati kamayadi. Muammoni hal qilish 
muammoga nima sabab bo’lganini aniqlash va keyin uni hal qilish 
yo’llarini aniqlash bilan shug’ullanadi. Maqsad - vaziyatni kerakli joyga 
yetkazish. Masalan, ishlab chiqarish liniyasi soatiga 1000 ta mahsulotni 
ishlash tezligiga ega. To’satdan, ish tezligi soatiga 800 ta mahsulotga 
tushadi. Nima uchun bu sodir bo'lganligi haqida g’oyalar va ishlab 
7
Sloane, Paul (1992). Lateral Thinking Puzzlers. Kogan Page. ISBN 978-0806982274. 

---

chiqarish liniyasini ta’mirlash uchun ishchilarga ish haqini oshirish kabi 
yechimlarni o’ylash kerak. Muhandislik talabalarining juda ochiq 
savollarga javob berish qobiliyatlarini o’rganish shuni ko’rsatadiki, 
ko’proq lateral fikrlaydigan talabalar muammolarni ancha tezroq va 
aniqroq yechishga qodir.