6-Mavzu. Alisher Navoiy she’riyati va janrlar poetikasi

"Navodir un-nihoya" (nihoyat ko’p nodirliklar) devoni 1486-1487 yilda 
tuzilib, uning 1487 yilda Abuljamil kotib, Sulton Ali Mashhadiy tomonidan 
ko’chirilgan nisbatan to’liq nusxalari hamda yana bir noto’liq nusxasi ma`lum. 
Noto’liq nusxa Tehronning Guliston qasri kutubxonasida saqlanadi. Uning boshqa 
nusxalardan farqi shundaki, unda Alisher Navoiyning o’z dastxati va muhrining 
aksi bor. Bu dastxat (avtograf) quyidagicha: 
"Ziyo ul-haq vad-dunyovu vad-din, 
Berib ikkinchi devonimg’a taz`yin. 
Savod uzra savod ar qildi mastur, 
Vale ma`nidadur nurun alan nur. 
Katabahu al-abd al-faqir Alisher al-mashhur bin- Navoiy (yozuvchi Navoiy 
tarzida mashhur banda va faqir Alisher ). Alisher Navoiy muhrida esa quyidagi 
so’zlar bitilgan: "Kun osha fid-dunyo kal-g’arib al-faqir Alisher" (dunyoda g’arib 
va faqir Alisherdek yasha). 
"Navodir un-nihoya"ning nisbatan to’liq nusxalari tarkibida asosan 862 ta 
g’azal mavjud. Alisher Navoiy bu devonga ham debocha yozganini uqtirgan 
bo’lsa-da, ammo "Navodir un-nihoya"ning bizgacha ma`lum bo’lgan nusxalarida 
debocha yo’q. 
"Navodir un-nihoya" quyidagi matla`li g’azal bilan boshlanadi: 
Zihi zuhuri jamoling quyosh kibi paydo, 

---

Yuzung quyoshig’a zarroti kavn o’lub shaydo. [2-tom, 9] 
Devon quyidagi bayt bilan nihoyasiga etgan: 
Ey Navoiy, oni tark aylaki, ko’ptur g’ami ishq, 
Menki chektim g’amini, tarki ne imkon emdi. [2-tom, 596] 
"Navodir un- nihoya" devonidagi g’azallar keyinchalik "Xazoyin ul-maoni" 
tarkibiga kiritilgan. 
3. Alisher Navoiyning turkiy she`riyati kulliyoti "Xazoyin ul-maoni". 
"Xazoyin ul-maoni" (Ma`nolar xazinalari) devonlar turkumi Sulton Husayn
Boyqaroning "farmoni vojib ul-iz`oni" (itoat qilishga majbur farmoni) bilan
1491-1498 yillar orasida tuzilgan va shu davrga qadar yozilgan lirik asarlar 
kiritilgan. "Xazoyin ul-maoni" shoir umrining to’rt fasli asosida to’rtta quyidagi 
devonlardan iborat: 
1. "G’aroyib us-sig’ar" (Kichiklik ajoyibotlari) 7-8 yoshdan 20 yoshgacha 
bo’lgan davrga xos she`rlarni qamrab oladi. 
2. "Navodir ush-shabob" (Yigitlikning nodirliklari) 20-35 yoshlar ga xos 
she`rlarni qamrab oladi. 
3. "Badoe` ul-vasat" (O’rta yoshning ajoyib yangiliklari) 35-45 yoshlar ga 
xos she`rlarni qamrab oladi. 
4. "Favoyid ul-kibar" (Keksalikning foydalari) 45-60 yoshga yaqin vaqtda 
yozilgan she`rlarni o’z ichiga oladi. 
"Xazoyin ul-maoni" debocha, g’azal (2600), ruboiy (133), muxammas (10), 
mustazod (4), musaddas (5), tarje`band (4), qit`a (210), lug’z-chiston (10), 
muammo (52), tuyuq (13), fard (86), masnaviy(1), qasida (1), musamman (1), 
tarkibband (1), soqinoma (1), jam`i o’n olti janrdagi she`rdan iborat bo’lib, uning 
umumiy hajmi 45000 misradir. 
"Xazoyin ul-maoni" devonlar turkumi "Badoe` ul-bidoya" devoni kabi 
quyidagi matla`li g’azal bilan boshlanadi: 
Ashraqat min aksi shams il-ka`s anvor ul-hudo, 
Yor aksin mayda ko’r deb jomdin chiqdi sado. [3-tom, 25] 
Devon quyidagi fard bilan tugaydi: 
Sayl yo’lida fano dashtida mujgonim emas, 
Ko’z alochuqlarining dud yegan o’g’laridur. [6-tom, 539]. 
Shuni eslatish joyizki, "Xazoyin ul-maoni" 1498 yilda nihoyasiga etgan 
bo’lib, Alisher Navoiyning 1498-1500 yillar orasida yozgan she`rlari unga kirmay 
qolgan. "Xazoyin ul-maoni"ning ilmiy-tanqidiy matnini tuzish sohasida katta 
ilmiy tadqiqot olib borgan Hamid Sulaymon ana shunday she`rlarni aniqlab, o’zi 
nashr ettirgan 4 tomlik "Xazoyin ul-maoni"ning (-T.: Fan, 1959-1960) to’rtinchi 
tomi oxirida "Navoiy tomonidan "Xazoyin ul-maoni"ga kiritilmagan she`rlar" 
sarlavhasi ostida 24 ta g’azal, ikkita ruboiy, 8 ta qit`a, 4 ta fardni e`lon qilgan edi. 
Shunday qilib, Alisher Navoiyning o’zbek tilidagi she`riyati to’rtta devonga 
to’plangan bo’lib, ulardan birini ("Ilk devon") muxlislari tuzgan bo’lsalar, qolgan 
uchtasini Alisher Navoiyning o’zi tuzgan. Bulardan birinchi ("Badoe` ul-bidoya") 
va ikkinchisi ("Navodir un-nihoya") bir jildlik tarzida tartib berilgan bo’lsa, 
uchinchisi ("Xazoyin ul-maoni") devonlar turkumidan, ya`ni to’rt devondan iborat 

---

yaxlit asardir. Bu devonlarining har biri o’ziga xos xususiyatlari bilan bir-biridan 
farq qiladi. Bu hol devon tartib berish ishiga Alisher Navoiyning jiddiy 
munosabatda bo’lganligi, bu ishning katta mas`uliyatini teran anglaganligidan 
dalolat beradi. Shu tufayli turkiy she`riyat tarixida bu devonlar nodir va 
takrorlanmas badiiy hodisa bo’lib qoldi. 
Qayd qilinganidek, "Xazoyin ul-maoni"da Alisher Navoiy tomonidan 
yozilgan o’n olti janrdagi she`rlar bo’lsa-da, ularning asosini g’azal tashkil etadi. 
"Xazoyin ul-maoni"dagi g’azallar 2600 ta bo’lib, ular to’rt devonning har birida 
650 tadan joylashtirilgan. Alisher Navoiy faqat g’azal emas, balki she`riyatning 
boshqa janrlarida ham ko’p va xub yozdi. Shuning uchun Xondamir "Makorim ul-
axloq"da Alisher Navoiy ruboiylarini eng go’zal va jozibali; muammo va tarix 
janrlarida "ham ko’p go’zal ibora va yoqimli so’zlar ul hazratning (ya`ni Alisher 
Navoiyning) xotiriga kelgan",- deb uqtirgan edi. Zahiriddin Muhammad Bobur 
ham "Hech kim (Alisher Navoiydek) oncha ko’p va xub (she`r) aytqon ermas", - 
deyish bilan birga "yaxshi ruboiyoti ham bor", - deb qo’shib qo’ygan.