A. shoyunusov arab xattotligi
ibtidosi mushk hosil qilgan vasat nuqqotga nisbatan me’yor jihatidan
Download 2.26 Mb. Pdf ko'rish
|
|
ibtidosi mushk hosil qilgan vasat nuqqotga nisbatan me’yor jihatidan buzulish bo'lmadimikan? — degan o'y aslo junbishga tushurmasin. Chunki USChdan ibtido topib undan lozim yuksalish, nishablanish, yastanish va boshqa holatlami siyohga olinishda, aynan yarim mushk kengligi (bahra iqlim bo'shliqlari) aks topmog'i zaruriy amaldir. Buning boisi — xat turlariga tarmoqlanish xususiyatining ifoda topishidir. Ushbu ko'rsatkich — nasx xati uchun zamin hozirlash tizim tamoyillarining «qolip»ga solish usullaridan asosiydir. 2-amaliy ta’rif 1-amaliy ta’rif * 00* q g' + sh-c Sharq Abbriviaturalar: «х» — Xafiy; «j» — Jaliy Sh Bu shakldagi «qolip»lar doimo teng taqsimotni talab qiladi. Badiiylik jihatidan sodda tuyulgan ushbu «qolip» hosila shakli, aslida asosan, alif m e’yoriga nisbatda bo'lishi ta’kidlanadi. Ko'zdan kechirish chog'ida namuna uchun berilgan «qolip»lar tasviri biroz, goho esa juda xunuk qiyofaga ega. Biroq jiddiy razm solinsa, o'sha tanqidga olinadigan «qolip» shakllarining muvozanat saqlovchi «alif» shakli to tik bo'y-bastga kelmaguncha xato tasvirlashni davom eta- vergan. Lekin mantiqan u shaklchalarning shimol-janub qutblari va sharq-g'arb ufqlari nasx yoxud riqo’, nasta’liq hamda mushk uza- tayotgan siyoh izining uzunliklar borligida boshqa xatlarni «qolip»ga solgan. Mazkur tasvirlangan «qolip» shakllari o'z navbatida «ichki xafiy» bahralarning bo'y-bast, yon-verlari 1 vasat nuqqotiga teng- lashgan. Hamda shaklning ravot nuqqotlari ham tekis, monand ravishga tushgan. Ichki bahraning vasat nuqqotini shimoli-janub, sharqi g'arb o'q chiziqlari teng taraflarga ajratgan. Aynan, xuddi shunday tamoyilda amaliyotga olingan shakl qoliplari — xat turi va uning alifbo jadvalida mavjud harflar uchun makon va maxraj birligini anglatadi. Murakkabot ilmida o'sha qoidalarga nisbatan mo- nandlik tarzini o'rganish yo'l-yo'riqlari tahsil qilinadi. Izoh: «Qolip» shakli ifodalagan hajm-shamoyillar harflarning USCh ustki va ostki shakllarini hosil qilishda sanoq raqam birligi hisoblanadi. Y a’ni «qolip» tasvirlangan shaklning bo'yi necha vasat nuqqotga teng? Bu savolga javobni shaklning eng yuqori va quyi qirralariga qarab, o'sha balandlikni bildirgan qirralaiga nisbatan ufqiy mutavoz o'q chiziq nuratiladi. D) Navbatdagi nazariy tahlil — tabiiy mufradot vazni 5VN balandligiga 4,5 nim vasat nuqqot bo'y-basti joylashadi. Bu orttirma proporsional taqsimot doimo toq sonlarda ifoda topgan mufradot vazn birligidan ko'ra, imlo jihati uchun qulay soz kengligidagi lta mushk nuqqoti 1,5 vasat nuqqot bo'yiga tenglikni tafovutlaydi; Masalan: 7 ta VN = 5,5 NVN ga ; 9 ta VN = 7,5 NVN ga; 11 ta VN = 9,5 NVN ga va hokazo Juft son yig4indilik mufradot qurilma ufqiy satr chizig'iga botmagan hisoblanadi. Bu degani USChdan harflarning shakllarini siyohga olishlikda kalavasizligidanligini bildiradi. Naql: «Suvga olib borib, suv ichirmay qaytarib keldi!» — kabi. Yoki «Ko‘rmoq bor-u, yemoq yo‘q!» singari. 2) asl alif harf unsurlarining 67,5° burchak oraliqqa sozlangan mushkdagi siyoh sizishi — jami 3,5 nim vasat nuqqotga tengligini bildiradi. Ayni o ‘sha nim vasat nuqqotlarning 3 yarminchisi ravot nuqqoti iqlimlarga yo'nalish hozirlovchi makon vazifasini bajaradi. Qalam mushk kengligiga lozim nishablik va yuksalishlikda chizgi unsurining kenglik darajalarini belgilab beradi. Muxtasar qilib yana bir bor ta’kidlash joizdurkim, zikr etilish va tamoyillar amaliyotiga oid nazariya tafsilotlarini siyohga olish jarayonida ro‘y beruvchi hodisalarga izoh va sharhlari ilk bor tolibi ilmlarga havola qilinmoqda. Qisman, noan’anaviy o'qituv uslublar tolibi ilmlami toliqtirsa-da, ulardan sabr-toqatlik, mehnatga chidam- lilik hamda orzu qilingan necha o‘n yilliklar mobaynida o'rganilmay, armon holatiga tushishdan eson-om on yorug' yuz bilan hayot nashidasini davom ettirishini o ‘zi katta saodatdir. E) Yuqorida ta’rif qilingan mushk nuqqotlari doimo uzviy ravishda USChdan turli-tuman chizgi hodisalarini boshqarib tura- dilar. Buning asosiy sababi shuki, mushk kengliklari mustaqil ikki ulkan imkoniyatlarga ega iqlim bo'shliqlaridan mushkning shiqqa «o'yiq bo'rtma» (ufqiy o'q chizig'i) qismi ajratib turadi. Iqlim bo'shliqlarining o'zaro munosabatini o'sha bo'rtma o'yiqga nazorat qilib boradi. Ufqiy satr chizig'iga botiqlik darajasi 45° burchakni ishg'ol qildi deguncha navbatni u yoki bu iqlim bahrasiga o'rin be- rishni tizimga solib turadi. Bu hodisa uzluksiz ravish bilan amalga oshiriladi. Sodda qilib aytganda, harf unsurini siyoh sizishlikda nishab yoki yuksalish yo'nalishini ayni shiqqa haddiga yetganda amalga oshirishni tushuniladi. USCh ga quyuluvchi harf unsuri necha miqdor masofaga ega bo'lmasin, (tik yo'nalishdami? — yarim, chorak, nimchorak, chorakam tik holatidami? — baribir uning masofasini teng ikkiga qisqartiradi, ammo mushk soziga binoan o ‘sha hosil qilingan qisqartma unsur mos darajada siyoh sizishni davom ettirmog‘i darkor. Masalan: 1 mm -* 0,5 mm; 1 sm -» 0,5 sm; 3 mm -* 1,5 mm; 3 sm -* 1,5 sm; У J J
Mavzuni davom ettirilsa, ma’lum boiadiki, uning yana bir muhim tushunchalaridan biri — USCh gacha yo ‘nalish (dukt) harakatidagi unsurning USCh sathiga nisbatan qay daraja iqlim trayektoriyasi bilan iqlim masofasini bosib kelmoqda?! Uni tolibi ilmlar ravot nuqta hudud iqlimlari ta’limoticha aniqlasalar boMadi. Masalan: Turli fazoviy yo'nalish harakatidagi unsurlarni qaysi iqlim darajasida USCh ga qo'yilmoqchi — ? Hamda uning USCh qarshilik kuchidan so'ng inersiya quwatining raqam ko'rsatkichlarini aniqlash usul va amaliyot tamoyillarini kuzatilsin: -» Unsurlar -> Ravot Nuqtaga Nisbatlarni aniqlash usuli. Izoh: Mikro iqlimlar qalam mushkining har ikki bahra iqlim bo'shliqlarida 3,5 ga tengdir. Unsur uzunligi mushk kengligiga binoan VN hajmi yoki yarim iqlim kengligi shiqqalari hisobidan aniqlab chiqariladi. Arab yozuvining xat turlaridan suls, nuhaqqaq, rayhoniy, tovqe’, ta’liq, nasta’liq, riqo’, devoniy, shikasta tarmoq turiari ham ayni mazkur usul va amaliyot tamoyillari vositasida o'z akslarini topadilar. Ilmiy jihatdan go'yo bir maromga tushirilishi mumkin deb fikr qilingan tushunchalar, albatta xat xususiyatlarini izchil ilmiy tadqiqotlar, izlanishlar orqali anglab yetsa boMadi. Shunday izla- nishlardan biri — nasx xati uchun mufradot vaznini ifodalagan vasat nuqqotiga ilmiy nazariy ta’rif va tavzihlarga razm solinsin. Modo- miki, alif harfi mufradot vazn mc’yor birligi sifatida e ’tirof qilingan ekan, demak, uning 3 karra orttirilishini qanday tushunmoq va amalda qo'llamoq mumkin? Nazariy tahlil shuni ko‘rsatadiki, alifni bo‘y-bastini uchga ko'pay- tirilsa, suls xati uchun alif vujudga keladi. Qiyoslang: a — nasx xati uchun alif 5 VN ga teng mufradot vaznida qad rostlagan. Ammo asl mohiyat jaliy bahra iqlim kengliklarini ham hisobga olishda ochiladi. Ma’lumki, nisbatan alif bo‘y-bastiga VN miqdorining o'lchov birligi faqat xafiy bahralami aniq hisoblashga qaratilgan. Qalam mushki USCh dan qanchalik oz nishabligida siyoh sizsa, shunchalik qalin va quyuq siyoh izini qoldiradi. Nihoyat nabz nuqtasi (5-chisi) to'liq kenglikni ifodalaydi. Vaholanki, shaklning ichki xafiy bahrasi 11,25° burchak nishabligida ko'zga tashlansa-da, shaklning uzviy jaliy bahrasi nishabligidan ko'ra 3 barobar nishablikni chuqurlashtiradi va uning kengligi 33,75° burchakga teng bo'ladi. Xuddi mana shu kenglik iqlim harf shaklini mufradot vazniga olishda jame’ 7 VN ni tashkil qiladi. Suls xati Л
b \ Isbot: 5 VN . XBI ' 5 ta VN o'fsch
7 taVN , , . 7 ta VN 7 ta VN Nasx xatining imlo qoidalari harflarning USCh usti va ostki munosibliklari bilan o ‘z xususiyatiga ega bo‘lgan. b — suls xatining nasx xatidan uch karra yiriklashtirilishi, hamda orttirilish tufayli u xat mahobat va savlatlik ko'rinishga ega. Ammo mazkur sifatlar qanday hisob-kitob usulida amalga oshirilgan? Ushbu jumboq hali hanuz o ‘z yechimini topgan emas edi. Buning boisi shuki, nima sababdan, aynan satr sathiga qo‘nuvchi Tik 5 ta VN 3 ga ko‘paytirilib, nuqqotlar miqdori 15 ta VN ga yetkazilgan? Satr ostiga makon quruvchi harf unsurlari o ‘z haqlarini talab qilmaslarmi? Har qalay, satr ustki uzunlikning teng yarmi salmoqli son miqdorini tashkil qiladi-ku. Ustiga ustak, sarhisobdagi nuqqotlar boz ustiga iqlimlarni anglatadilar. Endi raqamlar ko'rsatkichlariga nazar solinsin-chi, qanday riyoziyotlarni ko‘riladi: A) Agar suls xatida alif 15 ta VN ga teng bo‘lsa, u holda, USCh ostiga nishablanish va yuksalish (15/2) = 7,5 ta VN ga to ‘g‘ri keladi. 6-rasmda nazariya nuqtayi nazaridan ushbu riyoziyot tadqiq va tahlil qilingandan so‘ng, quyidagi fikrlar o ‘z tasdig‘ini topgan: A) xat bitish qoidalariga binoan, USCh gacha necha masofa bo‘y- bastga ega bo ‘lgan unsurning teng yarmi USCh ostida makon qurishi mumkin. 2-rasm tasvirida aks toptirilgan Alif 15 VN ga teng, ammo alif unsurlik lom o ‘z yakunini USCh ostiga eltishi uchun 7,5 Vn miqdoriga «nun kosa» shakl juda beso‘naqay va noqis shaklga aylanadi; B) Tik unsurning USCh da ravot nuqqotini hozirlashi uchun jaliy qalam mushk im koniyati ojizlik qiladi. Birinchidan satr usti 15 ta VN ning faqat USCh ga botgan ilk nuqqotining yarim iqlim darajada botishi, suls xatining 45° burchak ostida nishablanishi u chun roppa-rosa 4 m arotaba k o ‘paytm aga barobar b o ‘lm og‘i shart.
ll,2 5 ° x 4 karra = 45,00° burchak Shunday amaliyot ro‘yobga chiqarilganda ham atigi USCh osti ga 2,5 VN iqlimga tenglashar edi. Yana 4 karra orttirilsa xafiy bahra kengliklari 10 VN ga tenglashar edi. Ushbu riyoziyotning eng katta xatosi (muallifni kechiringlar-u) nasx xatidan suls xatiga o'tishning eng sodda va qulay usulidan foydalanilmagan. D arhaqiqat shundayligini quyidagi usul va uning riyoziyotidan ilg‘ab olinadi. Birinchidan: Qalam mushki aks toptirgan vasat nuqqot faqat nasx xatining xususiyat kengligini ifoda qilishdan iborat edi.
Nasx xatining alif harf shakli uchun mufradot vazn miqdori — 5 VN ga teng edi.
Suls xatiga o'tishda faqat USCh ustki mufradot vaz niga mos shaklni 3 barobar orttirilgan va hosil qilingan son m iq doriga binoan, U SCh ostiga ham uning yarmiga VN iqlimlarini m akon deb hisobga k iritilgan. 15 VN + 7,5 VN = 2 2 ,5 VN barobarida. T o ‘rtinchidan: M u frad o t vazn m e ’yori qalam m ushki aks toptirgan vasat nuqqot um um an k o ‘paytirish amalidan faromush etilgan. Aynan, mana shu vajh juda ko‘p chigalliklaiga duch kelishga majbur qilgan.
Qalam mushkida aks toptiriligan vasat nuqqot quyidagi tamoyilga asosan ko'paytm a qiymatiga ega qilinadi va u xolisona jaliy vasat nuqqot deb ataladi. ♦ ♦ ♦ 1 2 3 Me’yoriy VN Jaliy VN M e’yoriy VN ni Jaliy VN ga ko‘paytma tamoyili Suls xati uchun hosil qilingan jaliy vasat nuqqoti o ‘z navbatida suls xatining xususiyatlarini ifodalash uchun me’yoriy vasat nuqqotga aylanadi. U shuningdek, m ufradot vazn birligida ham etalon vazifasini bajaradi. H arflarning xafiy va jaliy bahra iqlim larini sarhisoblarida yetakchi omil hisoblanadi. Alif, lom, nun va sod harflarining mazkur mufradot vaznidagi tasvirlarini kuzatilsin (ilovalarga qaralsin): Suls xati: N asx xati: Ufqiy satr chizig‘igacha 7 ta JVN, U SCh ostida makon qurish uchun iqlimlar hududi 3.5 JVN Jam e’ = 21 ta M e’yoriy VN va 10.5 ta JVN 7 ta JVN xatning
mufradot vazni uchun alif Satr ostki harf unsurlari uchun makon
iqlimlari M ufradot vazni alif uchun satr ostki «nun» kosa unsurlar uchun makon iqlimlari -2 ja m e ’ 7ta VN Ushbu riyoziyot o ‘z tasdig‘ini quyidagi ta ’rifotlarda ifodalaydi: 1. Suls xatining umumiy nishabligi XBI 45°; JBI 67,5° 2. M urakkabot ravot nuqqotining U SChdan nishablanish va yuksalishi 1 iqlim, ya’ni m e’yoriy vn kengligiga teng, 22,5° burchak bo'ladi. 3. USChga botiqlikdan to tik alif mufradotigacha 5,5 jaliy nim vasat nuqqoti masofa egallaydi. 4. Suls xati bitilganda, qalam mushkining kengligi tabiiy holda raqam etadi. Uning hajm-shamoyili o'zgarmaydi.
5. Ufqiy satr chizig'idan (satr sirtidan) boshlab teng 3,5 iqlim balandlikga taqsimlanadi va har bir iqlim balandligi 3 JVNga barobar keladi. O 'z navbatida har bir iqlim qalam mushkining raqami uchun qulaylik yaratib, teng ikkiga taqsim lanadi. Taqsim langan iqlim balandliklari 45° burchakdan iborat boMadi. Shunday qilib, ufqiy satr chizigMning sirtki sathidan yuqoriga qarab mustaqil xat maydon hududlari vujudga keladi. Ularning vazifasi «peshtoqiy» bitiklarni m ohirona am alga kiritish va harflarning q a t’iy m ufradot vazn oMchovlariga itoatini nazorat qilib, xat xususiyatini ifoda toptirishdir. 6. Satriy (ya’ni bir misrada bitilish) xat bitilishida harf interval — oraliq masofalari, xoh (2) raqam ismiy harflardan so ‘ng, xoh munfasl harflardan keyin keluvchi harflar masofasi 1 JV N dan oshmasligi kerak. 7. Peshtoqiy xat bitiklarida esa, matn jozibasi uchun 1 mushk kenglik masofa qoldirib bitiladi. Yuqoridagi zikrlardan xulosa qilinsa, suls xati o ‘ziga xos xati deyilishiga va uning qadrlanishiga sabablar oshkor boMadi. Quyida imlo riyoziyotlarini kuzating: «Maqsadimiz ilm olish va xalqimizga halol xizmat qilish» m atni- ning suls xatida bitilishi: M A V Z U : Q A L A M M U S H K I N I N G S IY O H S I Z I S H I D A V U J U D G A K E L U V C H I S H A K L L A R N IN G DAR A JA B A H R A L A R IN I H O S I L Q IL IS H ID A G I B A ’Z I M A ’L U M O T L A R V A U LA R G A S H A R H H A M D A IL M IY -N A Z A R IY T A V Z IH L A R Yozma m anbalar bilan tanishish va ulam ing turli xilligi bexosdan xattotning xayoliga shubha uyg‘otuvchi fikr va o'ylam i m ushohada etishga majbur etadi. Birinchidan, nim a uchun harf shakllari q at’iy ravishda imloga itoat qilishmagan? Ikkinchidan, xat turlarining imloviy xususiyatlariga tayanilgan bo‘lsa-da, yozuv qurolining har xil hajmlarda siyoh sizishiga bois nimada va qanday sabablar daxldor? U chinchidan, xat maydonini hosil qilinishiga qanday riyoziy hisoblar asos qilingan? Va shuning kabi juda ko‘p vasvasaviy savollar navbat kutadi. Javob esa, quyidagi m axzandor nazariy ta ’limotdan topiladi. 1-savolning mohiyati aslida bundaydir: xattot o ‘z malakasiga binoan xat bitadi va harf birikm alarining so‘zlardagi tarkibi va tartibiga tayanib qalam yurgizadi. So'z tarkibidagi o ‘zak undoshlarni imlo tabiatida USChga nisbatan kursisini tasaw ur qiladi. Shuningdek, harflarning satr chizig'ini uzuvchi (munfasl guruh harflari) yoki uni siyoh sizishda davom ettiruvchi (muttasl guruh harflari) harf ekanligidan tashqari har birining (xat turiga binoan) m ufradot v azn -m e’yor o ‘lcham larini ham yodga oladi. M azkur jihatlar vajhidan xat maydonida aks ettirilgan harf shakli o ‘z ravishini ifodalaydi. Masalan: N asta’liq xatidan nam una uchun «kamolot» so‘zi: 1. Kof undoshi xatga ® raqam olib, maftuh shakli yoziladi; 2. Mim undoshi shuningdek CD raqam (MTS) olib, alifni cho‘ziq unli tovush uchun xatga bitadi; 3. L om + alif harf birikma esa MFS holat (raqam) bilan so'zning oxirgi b o ‘g‘inini (yopiq, ammo ch o ‘ziq unli tovushga ega b o ‘g‘in)
© raqam «Те» undoshi bilan yakunlaydi. Amalga quyidagi imkoniyatlardan foydalanish mumkin: 1) agar kof ufq satrining I iqlimiga bitilsa, mim USCh ostiga yozilmoi shart bo ‘ladi. II iqlimda bitilsa, u holda Mim I iqlimda kursiga joylashadi: 2-ehtimoliy b itilish 2) agar 2-EB saqlansa, lom -alif I iqlimga joylashadi va mim undoshi bilan iqlimdosh bo'ladi. «te» undosh shaklini «haddan oshirib» II iqlimda boshlanib, 7-9 VN kengligiga yetkazib bitiladi. Isboti: jam i: 9ta «hujayra — katak» xat maydonini «kamolot» so'ziga ajratgandir.
Izoh: X attot q o ‘llayotgan qalam uchining kengligi tu rlich a bo'lganda ham xuddi mazkur m e’yor oraliq va murakkabot unsuri sifatida saqlanadi. Ilk xat bituvchilar katak daftarida yoki 2 chiziq daftarida mashq yozganlarida, ushbu qoidaga rioya qilishlari juda muhimdir.
so‘z tashkil qilgan harfga nisbatan qo'llanishi: 0 ‘ng qo‘l uchun eng qulay holat — bu 6 7,5V dir. Chunki, naiki misol bo'lm asin, uni yozuvga olish ushbu NV uchida oson. Boshqa V lari ancha mushkullik bilan ifodalanadi. H ar bir xat turini diqqat bilan nazariy tahlil qiling va mashqqa Bitiklarida juda ko‘p qo'llangan. Xiva xonlik devon yozishm alarida uchratam iz. Am m o, imlo qoidasiga muvofiq «riqo’ va «nasta’liq» qorishmasidan hosil bo'lgan bitiklar ham o 'z sifati bo'yicha jozibadordir. Izoh: «NV» no'xotining satr chizig'i uzra qaysi L° si ostida dukt aylanmasin, o'sha kenglik — xat turiari uchun vazn birligi mushk kengliklari isbotida — sifatida iste’mol qilinmog'i shart.
Jaliy V asat N V asat X a fiy Qaysi xat turi bo'lmasin, satr chizig'ini hosil qiluvchi unsur 22,5V bilan bitilmog'i, ravot aylagach 67 ,5 V bilan dukt qilmog'i shart. kirishing (qiling). Bu xat buxoro Amirlik devon
Sin, Shin tishlari 67,5°L ostida m a’no anglatuvchi unsurlarni anglatsa-da, yakuniy unsurni Ravoti 22,5°L b o iis h in i va yana 67,5°L ostida o ‘sha unsurni yakunlash zarur.
Download 2.26 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|