Adabiyotshunoslik

1. Ijtimoiy-tipologik o‘xshashliklar. Bunda ijtimoiy shart- -
sharoitlarning asarning g‘oyaviy-falsafiy mazmunida aks eti-
shi nazarda tutiladi. Ijtimoiy va g‘oyaviy omillar badiiy asar 
1 
Adabiy aloqalar ijodiy jarayon ko‘zgusi (davra suhbati, 2014) // https://ziyouz.uz
2 
Batafsil qarang: Дюришин Д. Теория сравнительнго изучения литературы. – М., 1979.

---

48
49
tarkibiga singdirilgan bo‘lib, ayniqsa, g‘oyaviy mazmuni, 
muallifning davr, ijtimoiy tuzumga nisbatan falsafiy qarash­
larini ifodalashda yaqqol namoyon bo‘ladi. Bunda adabiyot­
da o‘z aksini topgan ilm-fan, san’at sohalari va huquqiy ong 
rivojiga turtki beruvchi ijtimoiy-siyosiy, g‘oyaviy qarashlar, 
axloqqa oid muammolar bilan bog‘liq voqea-hodisalar doirasi 
nazarda tutiladi.
2. Adabiy-tipologik o‘xshashliklar. Mazkur turdagi o‘x-
shashliklar sof adabiy hodisaga asoslanadi. Adabiyotning bu 
sohasi qiyosiy-tipologik tadqiqotning obyekti bo‘lib, aynan 
shu yerda u adabiyot nazariyasi bilan birlashadi. Badiiy asar-
dagi umumiy va farqli jihatlarni nafaqat adabiy yo‘nalish, 
janr lar nuqtayi nazaridan, balki g‘oyaviy-psixologik yon­
dashuv, qahramonlar tavsifi, kompozitsiya, syujet, motivlar, 
ob razlar tizimi, tasviriy vositalar, she’r tuzilishi unsurlari sin­
gari badiiy likni ta’minlovchi komponentlar nuqtayi nazaridan 
o‘rganish adabiyotshunoslik uchun muhim natijalar beradi. 
Adabiyotshunos olim Sh.Sirojiddinovning Alisher Navoiy 
man balarining qiyosiy-tipologik tekstologik tahliliga bag‘ish­
langan monografiyasi adabiy-tipologik o‘xshashliklar tahlil 
qilingan ilmiy asarlardan hisoblanadi
1
.
3. Psixologik-tipologik o‘xshashliklar. Zamonaviy 
ada biyot-shunoslikda badiiy asarning adabiy jarayondagi 
o‘rnini belgilash maqsadida janr-uslubiy jihatdan o‘rga-
nishga katta e’tibor qaratilmoqda. Bunda ijodkor shaxsi ning 
ma’lum bir asarni yaratishdan individual psixologik mo-
yilligi tushuniladi. Komparativistlar ko‘p hollarda bunday 
ko‘rinishlarni qiyoslanayotgan mualliflarning tabiatida­
gi ruhiy yaqinlik bilan izohlaydilar. Agar e’tibor qaratil­
1 
Сирожиддинов Ш. Алишер Навоий манбаларининг қиёсий-типологик текстологик 
таҳлили. – Тошкент: Akademnashr, 2011.
sa, «Kichkina shahzoda» va «Oq kema» qissasi o‘rtasidagi 
o‘xshashlikning asosi bosh qahramonlar ruhiy kechinma­
larida namoyon bo‘ladi»
1
.
N.Toirova, A.Qosimov, B.Xoliqov, Z.Qobilova, T.Proxorova, 
O.Poxolenkov kabi olimlarning tadqiqotlari tipologik tahlilga 
asoslangan ilmiy ishlar hisoblanadi
2
. Jahon adabiyotshunos­
ligida adabiy janrlar tipologiyasiga oid ilmiy izlanishlar ham 
mavjud
3
. Bu kabi tadqiqotlar genetik jihatdan bir-biriga alo­
qasi bo‘lmagan xalqlar adabiyotidagi mushtarak tomonlarni 
ochib berishi bilan birga, xalqaro adabiy aloqalar rivojiga ham 
katta hissa qo‘sha oladi. 
Adabiyotlararo aloqalar tizimida