Ajiniez nomidagi nukus davlat pedagogika
Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar
Download 0.64 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- O`lkashunoslikda yordamchi tarix fanlaridan foydalanish Reja
- Ezma va og`zaki manbalarning ulkashunoslikdagi ahamiyati Reja
- T.t.
Mavzuni mustaxkamlash uchun savollar: 1. Uzbekistonning toponomik atamalari? 2. Ulkani urganishda toponim atamalarning urganilishi?
35
O`lkashunoslikda yordamchi tarix fanlaridan foydalanish Reja: 1. Numuzmatika 2. Paleografiya 3. Epigrafika T.t. Numizmatika, paleografiya, epigrafika. Adabietlar: 1. I.A.Karimov «Yuksak ma`naviyat engilmas kuch»-T., 2008. 2. I.A.Karimov. «Tarixiy xotirasiz kelajak uyq»-T., 1998. 3. Nabiev A. Tarixiy ulkashunoslik. T., 1979 T., 1996 4. Murzaev E.M. «Ocherk toponimiki». M., 1974. 5. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`oti.T.,1988 6. Abdimuratov K. «Nege usilay atalg`an».N. 1965 7. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lig`oti. Toshkent, 1988. 8. Nikonov V.A. Vvedenie v toponimku. M., 1965. 9. Hakimov Z. Buxoro yaqinidagi Chorbakr majmuosi. «Moziydan sado» №1-2 2000.
geneologiya, paleografiya kabi yordamchi tarix fanlarning tutgan o`rni katta. Bularning har biri tariximizning belgili bir sohalarni o`rganishga qaratilgan, ularning ayrimlari G`arb ellariga kuchli rivojlanib o`zlarning jamiyat uyushmalariga ega. Masalan, numizmatlar jamiyati, sfragistlar jamiyati v.h.k. Numizmatika- lotin tilidan olingan bo`lib, «numizma», «tanga» degan ma`noni anglatadi. Numizmatika tanga pullarin, ya`ni oltin, kmish va misdan ishlangan metal – pullarni o`rganish (bonistika) va orden, medal`, shuningdek, taqiladigan belgilarni (znachoklarni) o`rganish (faleristika) kiradi. Numizmatika tarixning ayrim ahamiyatli bo`lgan siyosiy-ijtimoiy tuzilishini ochib berishda, tarixiy hujjatlarda o`rin olmagan voqealari, hukmdorlarning hukmronlik qilgan yillarni, ularning nomlarini aniqlashda juda kata rol` o`ynaydigan asosiy manba sifatida xizmat qiladi. Masalan, ilk o`rta asrda sharq musulmon ellari da chiqarilgan barcha tangalarga mahalliy hukmdorlar o`z nomlari bilan xalifa nomini hm qo`shib chiqarganligi ma`lum. Sababi xalifa xudoning erdagi vakili, eng oliy diniy va siesiy hokimiyat belgisi bo`lib hisoblangan. Agar tangalarda xalifaning nomi ko`rsatilmagan bo`lsa, demak mahalliy hokimiyat bilan Amir al Mo``minning (musulmonlar Amiri) o`rtasida qandaydir bir siesiy kelishmovchilik borligini yoki unga qaram emasligini, mustaqil davlat ekanligini asoslaydigan dalil bo`lgan. Tanga pullar paydo bo`lmasdan avval, juda erta davrlarda, odamlar o`z mehnat mahsulotlarini o`zaro almashlab, ya`ni savdoning eng oddiy ko`rinishlari qadimgi tosh davrlaridan boshlangan. Masalan, bir qavm qurol, ishlaydigan choqmoq toshlar koni joylashgan erda yashasa, ikkinchi bir guruh unga zarur bo`lib yashagan. Qadimgi Osiyo, Afrikaning ko`pchilik xalqlari orasida uzoq yillar davomida buyum almashishda oddiy baqachanoqlar foydalanilib kelganligi etnografik materiallardan ma`lum. Madaniylari erta rivojlangan Xitoy, Yaponiya, Hindiston kabi ellarda baqachanoqlar pul xizmatini bajargan. Tangalar, o`ylab topilguncha o`zaro savdo da uy hayvonlaridan ham foydalanilgan. Buyumlarning qiymati ho`kiz, sigir, quylr bilan aniqlangan. Gerodod va boshqa antik davr mualliflarining ezishicha, birinchi tanga Kichik Osiyodagi Lidiya davlatida chiqarilgan. Bu mil.avv. VII asrga to`g`ri kelib oltin va kumush eritmlaridan elektr tangalar quyilgan. Bundan keyingi tangalar yunonlarning Egine shahrida chiqarilgan. Natijada Lidiya va Egine tanglari btun Gretsiya bo`ylab, uning koloniyalariga,
36
Eronga, keyinchalik rimliklarga, ko`chmanchi qavmlargacha tarqalgan. Shu Bilan birga Qora dengiz, O`rta er dengizi bo`yidagi Yunonston va Rim davlatlarining yirik shaharlarida tangalar chiqarila boshlagan. Hindiston va Xitoy ellarida tangalar juda erta davrlarda paydo bo`lgan. Masalan Xitoyda mil.avv. 1-mingyilliklarning boshlarida mayda miss tangalar tayyorlangan. Tangalarning paydo bo`lishi davlatchilikning bir belgisi. Lekin, Shumer, Akkad, Vavilon va boshqa qadimgi davlatlar tangani bilmagan. Qadimgi Eronda tanga hamamoniylar davrida, ya`ni mil.avv. VI asrda paydo bo`lgan. O`rta Osiyoda mil. avv. III asr o`rtalrida Grek- Baqtriya davlati paydo bo`lishi davrida tangalarning munosabatda bo`lganlgi ma`lum. Eramizning boshlarida paydo bo`lgan Kushon podsholgida oltin, miss tangalar chiqariladi, bu tangalar O`rta Osiening ko`pchilik ellarida, shuning ichida Janubiy Orol bo`ylarida savdoda foydalanila boshlagan. Janubiy Orol bo`ylarida birinchi tangalar, hozirgi manbalarga qaraganda, mil. avv. II-I asrlarda chiqarilgan. Eramizning 1 asrigacha kumush tangalarni chiqarish to`liq takomillashtrilgan. Shu davrdan boshlab yangi yil hisobi Xorazm erasi boshlanadi. III asrdan boshlab (Vazamar) bozorga kumish tangalar chiqarila boshlagan, VII asrga kelib Xorazm pulida katta islohot o`tkazilib, avvalgi mayda tangalar o`rniga endi kumushga teng yirik tangalar chiqarila boshlagan. Tangalar o`rganiib faqat u yoki bu esdalikning vaqtini aniqlash bilan birga, shu davrdagi siesiy ijtimoiy va iqtisodiy trmushni, savdo va madaniy munosabatlarni aniqlashga bo`ladi. Mil.avv. II-I asrlarda, eramizning 1 asrida Janubiy Orol bo`ylariga yuechjilarning, III asrda etnik xioniylarning kelishi va eronli sosoniylarga qaram bo`lishi, VII asrning oxiri VIII asr boshlarida Kerder viloyatning shakllanishi elning uch xonlikka (Kerder, Guranj, Janubiy Xorazm) bo`linib ketishi, avval mustaqil yashab kelgan Xorazm tangalarida (VIII asr) arab yozuvlarining paydo bo`lishi belgili qadimgi va o`rta asrlar da o`lkamizda chiqarilgan tangalarnng markaziy Osie, Shimoliy Kavkaz, Volga bo`ylaridan topilshi har xil aloqadarning bo`lganlgidan darak beradi. Paleografiya. Paleografiya qadimgi (paleo) va ezaman (grafo) degan yunon so`zlarining qo`shimchalaridan tuzilgan bo`lib, qadimgi ezuvlarni o`rganuvchi o`shimcha tarixiy-filologik soha bo`lib hisoblanadi. Bu soha mtaxassislari bo`lgan paleograflar u yoki bu davrlarda ezilgan qo`l ezma edgorliklardgi) esdaliklaridagi yozuv xarakterlarni- usullarin o`rganib, ularning ezilgan vaqti-davrini va o`rnni aniqlaydi. Buning uchun bu mataxassislikni egallagan paleograflar yozuv tarixini uning paydo bo`lish, rivojlanish yo`llarini to`liq o`rgangan bo`lib hisoblanadi. Albatta, tarixga nazar tashlasak, ezuvning birdan paydo bo`lmaganligini kuramiz. Qadimgi ibtidoiy jamoa davrida odamlar, yirik qavm ruhlari o`zaro «buyumlar tilidagi» belgilar «ezuvlar» orqali bog`lanib kelganligi ma`lum. Unga Doro boshchiligia forslarning sak-massaget qavmlari ustiga bostirib kelganda ularga yuborilgan salomnomlar misol bo`ladi. Tarixning otasi Gerodotning yozishiga qaraganda Doroga yuborilgan salomnoma ichida qush, sichqon, qurbaqa va o`q eyning o`qi bo`lgan. Forslar bu olib kelganari nimani anglatishini so`raganda elchi, unga shu salomnomani topshirib iziga darov qaytish buyuirlganlgini, agar forslar aqlli bo`lsa, bu sovg`a slomnomalarning ma`nosini o`zlri tshunib olishini aytgan. Buni eshitgan forslar kengash chaqrign. Doro sovg`a salomlar orqali ko`chmanchilar o`zlarining erlari va suvlarini, uning qo`liga bergan deb tushinadi. Sababi, sichqon erda yashab uning mahsulotlaridan, odam kabi ovqatlansa, qurbaqa suvda yashaydi, qush bo`lsa otni eslatadi. O`q-yoy bo`lsa ularning urushdan bosh tortganlgini bldiradi. Lekin, Doroning maslahatchilarining biri Gebriy ismli donshmand bu sovg`a- salomnomalarning ma`nosini «agar sizlarforslar qush bo`lib osmonga uchib, sichqon kabi er ostiga kirib, eki quurbaqa kabi batmoqlrga qochib ketmasanglar, izingizga qayta olmay shu o`qlardan nobud bo`lasiz»-deb tushintiradi. Haqiqatdan ham buyumlar tilidagi yozuvlarni
37
donishmand to`g`ri echgan edi. Sababi ko`chmanchilar ham qadimgi buyumlar tilidan belgi yozuvlar orqali shu fikrni aytmoqchi edi. Qadimgi ibtidoiy jamiyatda paydo bo`lgan «buyumlar tilidagi» belgi ezvlar ayrim jolarda XX asrgacha saqlaib kelgan. «buyumlar tilidan» belgi yozuvlaridan vaqt o`tishi bilan yozuv paydo bo`lishning ikkinchi bosqichi o`tadi, ya`ni o`zlari aytmoqchi bo`lgan narsa eki buyumlarning ko`rnishlarini tosha solishga o`tadi. Masalan, qadimgi misrliklar hukuz haqida aytmoqchi bo`lsa, uning surtini toshga solgan. O`q-eyli odam ko`rnishi harbiyni anglatgan. Odamlarda yozuvga talabning kuchayishi ularni qurshagan olam haqidagi bilimning ortishi bilan bevosita bog`liq bo`lgan. Natijada odamlar o`z bilimlrini eza biladigan darajaga erishgan. Mil.avv. XVIII asrdagi Ossuriya podsholigidagi klinopis` ezuvlari Urartu lavlatlarida Ossur va xold tilidagi ezuvlar ma`lum. O`ta Osiyo tarixida qadimgi oromiy ezuvi asosidagi qadimgi Xorazm, So`g`d, Baqtriya va Parfiya ezuvli paydo bo`lgan. O`lkamizda yurgizilgan arxeologik qozuv ishlari vaqtida Katta Oybuyur qal`adan mil.av. V-IV asrlarga tegishli yozuvlari bor ko`zalar topildi. Shunday eski yozuvlar Ayoz qal`a, Burliqal`a, Qo`yqirilgan qal`a antik esdaliklardan ma`lum. Tuproqqal`adan eg`och, sopol taxtachalar bilan terilarga yozilgan yuzdan ortiq arxiv manbalar topildi. U yozuvlar qadimgi oromiy ezuvlari asosida mil.avv.1 mingyilliklrda paydo bo`lgan, 2001 yil 2700 yillik yubileyi o`tkazilgan. «Avesto» kitobida shu ezuv bilan Janubiy Orol bo`ylarida paydo bo`lgan. Oromiy ezuvi asosidagi eski Xorazm yozuvlari arablarning bosib olishga qaramasdan XI asrgacha foydalanilib kelgan. XIII asrda Xorazilik huquqshunos olim al-Gazminiyning «Xiniyat al muniya» nomli rab tlidagim asarida uch mingga yaqin Xorazm so`zlari uchraydi. VIII asrda arablarning Movarounnaxrni bosib olish bilan arab ezuvlari kirib kelgan. VIII asrda tangalrda arab ezuvlari paydo bo`ladi. Muhammad al Xorazmiy (783-850) Islmoil imom al Buxoriy (810-870), Suf Olloer (XVIII) Munis (1778-1879) va Ogohiy (1809-1874) Ajiniyoz (1874-1878) Berdaq (1827-1900) va boshqa olim va shoirlar o`z asarlarini arab imlosida eratgan. Arab ezuvlari XX asrgacha kundalik turmushimizda qo`llanilib kedi. 1928-yil lotin orfografiyasida, 1940- yil kril orfografiyasiga o`tildi. Shu imlolarda ezilgan qadimgi va o`rta asrlardan paleografik materiallar, O`zbekiston Fanlar Akademiyasi Qorqalpog`iston bo`limida va Beruniy nomidagi sharqshunoslik instituti fondida saqlanadi va poleograf mutxassislar tomonidan o`rganildi. Epigrafika grek so`zidan olingan bo`lib, epi-ustida, grafo-ezaman degan ma`noni bildirib, to`liq ma`nosi tosh, suyak, keramika, yog`och va boshqa byumlar ustiga ezilgan qadimgi matnlarni o`rganadigan filologik fan bo`lib hisoblnadi. Avvalgi jamoa darida odamlar trik qavm guruhlari o`zaro byumlar tilidagi belgilar, ezuvning dastlabki ormasi ezuvlar orqali bog`lanib kelganligi ma`no masalan, bir erdan ikkinchi erga salom, xabarnomalar kema buyumlar Bilan kelgan. Yuborilgan narsalarni shu vaqtda donishmandlar aytib bergan. Buyumlar tilidagi belgi ezuvlardan keyin vaqtning o`tishi Bilan ezuv paydo bo`lishnig ikkinchi bosqichi paydo bo`ldi. Ya`ni odamlar o`zlari aytilmoqchi bo`lgan so`zlarning ko`rinishlrni toshga, erga, boshqa materiallarga chizishni o`rganadi.
1. Ulkashunoslikta Numizmatika roli? 2. Ulkashunoslikta Paleografiya roli? 3. Ulkashunoslikda Epigrafika roli? 38
Ezma va og`zaki manbalarning ulkashunoslikdagi ahamiyati Reja: 1. O`lkamiz qadimgi ezma manbalarda 2. Og`zaki manbalar. Fol`klorlik asarlarni to`plash 3. O`lkamizni o`rganishda davriy matbuotdan foydalanish T.t. «Orxon enisey», Sug`d ezuvlari, fol`klor, dostonlar. Adabietlar: 1. Sagdullaev A. Qadimgi O`zbekiston ilk ezma manbalarida. T., 1996 2. Jabbarov I. O`zbek xalqi etnografiyasi.T.,1994 3. Nasimxon Raxmon. Turk hoxonligi. T.,1993 4. Avesto. Izbrannie gimni. Per.s.avertiyseogo I.M.Stebien-Kamenskogo. Dushanbe, «Adib», 1990 5. Biruni. Izbrannie proizvedeniya.T., I.1957 6. Ursu D.P. Metodika ustnoy istoriy.M., 1989
1. Markaziy Osiedagi eng qadimgi xalqlarning ezuvlari qaysi davrda shakllanganligi haqida aniq ma`lumotlar yo`q. Ayrim kam monli topilmalar (Qadimgi Xorazm sokol idishlari sirtidagi ezuvlar va saklarning «noma`lum xatlari») bu jaraen miloddan avvalgi V- IV asrlarda boshlanganligi dalolat beradi. Ammo bu ma`lumotlar to`liq emas. Dastlabki ezuvlar tashqi shaklning takomillashuvi, alifbo tuzulishi qonunlari va tillarning ichki mazmuni ko`p tomondan noma`lum bo`lib, yaxshi o`rganilmagan, bu jaraenni aniqlash uchun juda ko`p manbalarga asoslanish lozim. Afsuski, Markaziy Osieda miloddan avvalgi VII-VI asrlarga oid tanga pullar (tanga ezuvlari), sopol e»och va boshqa buyumlarga bitilgan ezuvlar eki hujjatlar topilmagan. Albatta, yuqorida ko`rsatilgan davrda yurtimiz shaharlarida tanga pullar zarb etilmagan chunki huddi shu paytda (mil.avv.VII-VI asrlar) eng qadimgi tangalar dastlab Kichik Osieda vujudga kelgan. Bundan oldingi asrlarda esa savdo-sotiq munosabatlarida pul vazifasini kumu shva oltin, qimmat baho buyumlar va yaltiroq toshlr, don va chorva mahsulotlari bajargan. Miloddan avvalgi III-I asrlarda Markaziy Osiega oid ko`plab tangalar topilgan bo`lib, ular ulkamiz tarixini o`rganish uchun kata ahamiyatga ega. Bundan tashqari to o`rta asrlarga qadar etib kelgan ko`plab noeb ezuv edgorliklari tosh, sopol, kumush, eg`och, chori va qog`oz buyumlariga bitilgan turli xil ma`lumotlardan iboratdir. Miloddan avvalgi I ming yillikning birinchi yarmida yurtimizda joylashgan turli xalqlar qadimgi sharq-eroniy tillar shevalarida gapirganlar. Ularning etnik qiefasi va tillari bir-biriga yaqin bo`lgan. Shuning uchun ham su»dlar, baqtriylar, xorazmiylar va saklar qarindosh xalqlar bo`lib, bir-birlarini yaxshi tushunganlar. Qadimgi sharq-eroniy tillarni urganishga oid kata ilmiy adabiet mavjud. Ushbu tillar guruhini Avesta tli, sug`dlar, xorazmiy ular va aqtriylar tillari tashkil qilgan. «Avesto» -zardushtiylik dinining muhaddas kitobi bo`lib, dindagi xalqlarning shariat qonunlari majmuidir. Zamonamizga etib kelgan «Avnsto» qismlar milodning III-VII asrlarida tahrir qilingan «Avesto» boblari «pahlaviy»-o`rta fors alifbosi asosida 48 ta belgili ezuvdan iboratdir. «Avesto» o`rta fors tilidan «Apastak» eki «Asos» deb tarjima qilinadi. «Avesto» tili eroniy tillarning eng qadimgi shevalaridan biri bo`lgan va olimlar fikriga ko`ra, qadimgi fors tiliga nisbatan ancha oldingi bosqichda, milodin avvalgi II ming yillikning I ming yillikning boshlarida paydo bo`lgan. «Avesto» birinchi bo`lib, XVIII asrda frantsuz olimi Anketil Dyuperron tomonidan tarjima qilingan. Uning qo`yidagi qo`zezmalari XIII asrga oid bo`lgan.
39
Markaziy Osie xalqlarining eng qadimgi ezuvi bu xumning sirtida tasvirlangan xorazm tilidagi qisqa ezuvdir. U kata Oybuyirqal`a shahar xarobosida topilgan. Arxeologiya ma`lumotlarga ko`ra bu ezuv miloddan avvalgi V-IV asrlarga tegishlidir. Miloddan avvalgi IV-III asrlarga oid yana bir qadimgi Xorazm ezuvi Quyqirilgan qal`ada topilgan sopol idishning sirtida saqlangan. Bu manba yagona «aspabarak», «otliq», «chavondoz» so`zidan iboratdir. Qadimgi Xorazm ezuvi oromiy alifbosiga asoslangan, Oromiylar-miloddan avvalgi I ming yillikning boshlarida Mesopotomiya hududida joylashgan qadimgi xalqdir. Miloddan avvalgi VI-IV asrlarga kelib 22 ta harfdan iborat bo`lgan oromiy alifbosi O`rta Sharqning idora qilish, ish yuirituvchi va ma`muriy tli vazifasini bajargan. Baktriya tili va ezuvi bu O`zbekiston janubida va chegaradosh Tojikstonda, Shimoliy Af»oniston erlarida joylashgan tarixiy-madaniy viloyat aholisining tili hamda ezuvidir. Baktriya ezuvi ikki xil oromiy va qadimgi Yunon alifbosiga asoslanib rivojlangan. Baktriya ezuvi topilmalari asosan milodning birinchi asrlariga taalluqlidir. Sug`d, Sug`diena tarixiy madaniy viloyat bulib, Zarafshon, Qashg`aare vohalarini o`z ichiga olgan. Milodiy I-IV asrlardan boshlab, sug`d ezuvlari keng hududda tarqalgan. Bu jaraen sug`dlarning yangi erlarni uzlashtirish faoliyati va sovdagarlarning «Buyuk ipak yo`li» dagi harakatlari bilan bo»langan, shuning uchun ham sug`d tilidagi ezma edgorliklar Markaziy Osie, Qozog`iston, Sharqi Turkiston, Pokiston va Mug`iliston tuprog`ida topib tekshirilgan. Su»d ezuvi ish yuritishda, savdo va madaniy aloqalarda kata ahamiyatga ega bo`lib, qadimgi uyg`ur, mo`g`o`l va manjurlar ezuvlari paydo bo`lishiga asos bo`ldi. Saklar-Markaziy Osie va Qozog`istonning dashtlarida, cho`llarida va tog`larida joylashgan qo`chmanchi kabilalar. Olimlar fikriga ko`ra, sak tilida eritilgan eng qadimgi manba bu olmaota atrofida Issiq qurgonida topilgan kumush idishdagi ezuvdir. U miloddan avvalgi V asr Bilan sanaladi. Tilshunoslik fanlarida issiq ezuviga uxshagan belgi ezuvlari «noma`lum xat» deb ataladi. Sak tillarida eritilgan hujjatlarning asosiy qismi Sharqiy Turkistonning Xotan vohasidan topilgan. Ular VII-X asrlarga oiddir. Bk ezuvlarni o`rganishga G.V.Beyli, M.J.Drezden, A.G.Gertsenberg, I.M.Oranskiylar katta hissa qo`shganlar. «Avesto» sug`diylar, Parfiylar va xorazm tillaridagi ba`zi atamalar, tushunchalar va nomlar zomonaviy tillarda saqlanib ishlatilmoqda. Jumldan, avesto so`zlari «brator»- »birodor», «aka» (rus tilida ham «brat»), «Xapto», «hafta», «etti», «band»-»Bog`lab quyish», «zar», -»oltin», «nau (nav»-»Yangi» «ap»-»ob». «framano»-»farmon» va hakozo. Ayniqsa ko`p nomlar sug`d so`zi-»kand» (Kent)-»shahar» Bilan bog`langan (Toshkent, Chimkent, votkent). Samarqand, Panjikent nomlari VII asir oxiri VIII asrga oid sug`d hujjatlarida uchraydi «Shoqor» tuchunchasi parfiylar so`zi «shahar dan kelib chiqqan. Ayrim tushunchalar sug`d so`zlari-«kas» (qurilish, gulobod) va «kat» (uy-joy, makon) bilan bog`langan (chortak, peshtok, kitob, navqat, surkat). O`zbekiston hududida tillarning rivojlanishi bir necha ming yillar Bilan bo»lanadi. ezma manbalarga ko`ra yurtimizda eng qadimgi mahalliy tillar: turkiy, fors, arab va eski o`zbek tillari rivoj topgan. Ular ish yuritish va ma`muriy, adabiy va xalqaro, mahalliy qishloq va shahar tillari vazifasini bajargan. Markaziy Osiening eng qadimgi xalqlari o`z tarixini ezma ravishda eritmaganlar. (eki zamonamizgacha maqlanib qolmagan). Hududimizga tegishli ilk ezma manbalar- »Aevsto», ahamokiylar davri mixsimon ezuvlari va qadimgi Dune (Yunon-rim) davriga taalluqli manbalar yurtimizdan tashqarida tuzilgandir. O`lar qadimgi Sharq va Dune tarixida birinchi bo`lib, ulkamizdagi xalqlarning nomlarini alohida joylar, tog`lar, darelar va ko`llarning nomlarini afsonaviy qahromonlar va podsholarning nomlarini, yurtimiz xalqlarining turmushi, dini, madaniyati, ijtimoiy-iqtisodiy va siesiy tuzumi to`g`risidagi ma`lumotlarni o`z ichiga oladi.
40
Dastlabki ezma manbalardan flydalanishda juda ehtiet bo`lmoq kerak. Ba`zi bir ma`lumotlar afsonolarga asoslangan va ularni haqiyqiy tarixdan ajratib olish lozim. Boshqa manbalarning mualliflari (masalan. eng qadimgi yunon tarixshunoslari) hech qachon Markaziy Osieda bo`lmaganlar va o`z hikoyalarini surishtirib bilganlari asosida ezganlar. Shunga qaramasdan, bu ma`lumotlar muhim ahamiyatga egadir. Dastlabki «Avesto» 21 ta kitobdan iborat bo`lgan, Hozirgi vaqtgacha uning ayrim qismlari saqlanib qolgan Yasna-»qurbonlik keltirish», Visprat – »hamma hukmronlar», yasht-»qadrlash», «ulug`lash», «Videvdat»-»devlarga qarshi qonun». Bularning hammasi sosoniylar davrida tahrir qilingan. Yasna kitobi 72 bobdan iborat, Visport 24 bobdan iborat bo`lib, zardushtiylarning ayrim xudolarga bag`ishlangan madhiyalaridir. Ular bayram va diniy marosimlarda ijro etilgan. Yashtning 21 bobida ezuvsiz zamonlarga oid eroniy qabilalarning tasavvurlari saqlangan. Yasht kitobida afsonaviy qahramonlarga va ulug` xudolarga bag`ishlangan madhiyalar to`plangan. Videvrat 22 ta bobdan iborat. «Avesto» ning ayrim so`zlaridan Azremon, Servar, Humaya-hozirgi Narimon, Sarvar, Humaye nomlarining kelib chiqishini ko`rish mumkin eki I.M.Steblin-Kamenskiy fikriga ko`ra, Vorukash ko`li-Balxash, Frazdan daresi-Razdan daresi nomlarida takrorlangan. Ereerur to»i va Erebuni shahri so`zlarida saqlangan bo`lishi mumkin. «Avesto» da eng qadimgi viloyatlarning nomlari Yasht kitobining uchinchi va Videvdatning birinchi bobida sanab o`tilgan Videvdat kitobisha ko`ra, zardushtiylilarning ulug` va donishmand xudosi Axuramazda payg`ambar Zardushtraga bunday habar qiladi. «o Chpitano Zorotushtra, yashaydigan joylarga, bu erlarda baxlik qancha kam bo`lsa-da tinchlik tortiq qildim. Birinchidan, odamlar yashashi uchun eng yaxshi mamlakatni, Vaxvi Dat`e daresidagi Arenam Vayjoga asos soldim. Ikkinchidan, men, Axuramazda, eng yaxshi mamlakatlar va ulkalardan bo`lgan Gava Sug`da makoniga asos soldim. Uchinchidan, men, Axuramazda eng mamlakatlar va ulkalardan bo`lgan qudratli Mauruga asos soldim. Turtinchidan, men, Axuramazda, eng yaxshi mamlakatlar va ulkalardan bo`lgan, baland bayroqli go`zzal Baxdiga asos soldim. Bunda olimlar firicha Xorazm, Sug`dieno, Mare, Baktriya nazarda tutiladi. «Avesto» ga ko`ra, Sharqiy Eron podsholarining ruyxati qo`yidagicha: «Xaosh`en-eroniyliklarning birinchi afsonaviy podshosi «Shohnomo» raxushat), keyin Yimo (Jamshod)-podsho- podechi, S`evarshon (Sievush), Kovi Xaosrov (Kay-Xisrov). Axmoniylar davri mixsimon ezuvlarida Markaziy Osie xalqlari va viloyatlari to`g`risida turli ma`lumotlar bor. Bu ezvular miloddan avvalgi VI-IV asrlarga oid bo`lib, Bexustun va Nahish Rustam qoyatoshlarida, Suza, Persegol va Hamodan shaharlarida topib tekshirilgan. Ular qadimgi fors tilida turli ijtimoiy, siyesiy va diniy masalalarga doir podsho buyruqlaridan va nutqlaridan iborat. Bexustun ezvuida shoh Doroning nutqi keltiriladi: «Axuramazda irodasi Bilan quyidagi davlatlarni qo`limga kiritib: ularning podshosi bo`ldim: Fors, Elam, Bobil, Ossuriya, Arobiston, Misr, Lidiya, Moniya, Midiya, Armaniston, Kappadokiya, Parfiya, Dranevisna, Ar`e, Xorazm, Baktriya, Su»diena, Gandxara, Saja, Sattagadiya, Araxoziya, Maka, hammasi bo`lib 23 davlat. So`z shahrida topilgan ezuvlarda Doro I bug`qay e`lon qiladi: «Suzadash Saroyni men bino qilganimda uning bezaklari uzoq yurtlardan olib kelingan Uaka ezuvi- Ganoxaradan, oltin-Sard va Baktriyadan, yaltiroq toshlar va lojuvard-Sug`diynadan, firuza Xorazmdan kumu shva bronza-Araxoziyadan, tosh ustunlari-ekamdan etkazib berilgan. Erondagi qadimgi Persopol baqtriyaliklar, xorazmliklar, sug`dlar va saklarning uyib ishlangan rasmlari topilgan, unda ularning xiroj keltirish manzarasi tasvirlangan. Doro I ezuvlarida Mar»ilonda Frada boshchiligidagi qo`zg`olon, saklar yurtiga qarshi yurishlar va ularning kuroshlari haqida ma`lumot beriladi. Gerodot mil.avv. 484 yilda Kichik Osiedagi Galikarnass shahrida tu»ilgan. (mil.avv. 431-425 yillar o`rtasida vofot
41
etgan). U «Tarix» kitobini mil.avv. 455- 445 yillar davomida ezgan. Unda Gerodot Baqtriya, Baqtra, baktriyaliklarie 13 marta, sug`dlarni 2 marta, xorazmliklarni 3 marta, saklarni 11 marta, massagetlarni 19 marta tilga olib, ularning moddiy madaniyati, urf- odatlari, din iva tarixi haqida hikoya qiladi. Bu asarda Tumaris va Kir II o`rtasidagi siesiy munosabatlar, Markaziy Osie xalqlarining Kserks qushinlari ichira Yunon-fors urushlarida, Marafon va Salamin janglarida qatnashganlari va boshqa ma`lumotlar mavjud. Yunon tarixshunosi Ktesiy mil.avv. 414 yildan boshlab aqamoniylar podshosi Artaksarka II saroyida tabib vazifasini bajargan. U mil.avv. 398 yildan keyin «Persika» asarini ezgan, asarning bir qismini baktriyaliklar tarixiga ba»ishlagan. U Ossuriya podshosi Nin va Baktriya podshosi Oksikrt urushlari haqida ma`lumot beradi. Gekatey Miletlik Yunon tarixshunosi (mil.avv. VI-V asrlar). U birinchi bo`lib ahamoniylar o`lkalarning ruyxatini keltirgan va yurtimiz xalqlari haqida ham xabar qilgan. Gerotdan oldin, Baktriya xalqi» tushunchasini buyuk Esxil «forslar» degan fojiasida ishlatgan. («sahnoda mil.avv. 472 yilda ijro etilga). Asarda esh baktriyalik jangchilardan Tenagon va Aritomlarning ismlari tilga olingan ular Salamin jangida holok bo`ladi. 2. Ko`hna obidalardan topilgan buyumlarda tasvirlangan turli afsonaviy obrazlar usha davrda mifologik janrda xalq ijodi nomunalari mavjudligidan darak beradi. Sharq xalqlarining durdonasi bulmish Firdavsining «Shohnoma» Sida qo`yilgan ayrim rivoyatlar ham asli «Avesto» da keltirilgan afsonaviy obrazlarni eslatadi. Tarixiy manbalar ham hozirgi O`zbekiston hududida yashovchi elatlar eramizdan avvalgi V-IV asrlarda boy og`zaki poetik ijodga ega ekanligi to`g`risida xabar beradi. Bundan ma`lumotlarning O`rta Osie xalqlari og`zaki ijodi yaratgan ba`zi asarlarda aks sadosi seziladi. Masalan. o`zbek dostonlarida qadimgi sak-massaget qabilalari eposidagi ba`zi elementlar saqlangan. «Oysuluv» nomli o`zbek dostonning syujeti eramizdan avvalgi VI asrda ruy bergan Tumarisning kurashini eslatadi. 1928 yili xalq shoiri Fozil Yo`ldosh u»lidan ezib olingan «Rohiya va Suxongul» nomli o`zbek dostonida ham Tumaris to`»risidagi rivoyatning ayrim epizodlari keltirilgan. Sharqshunos olim V.V.Bartol`d tadqiqotlari bo`yicha Firdavsiy «Shohnoma» asarini yaratishda su»dlar va saklar yashagan Chochda (Toshkent) istiqomat qiluvchi bir dehqon to`plab bergan materiallardan foydalangan. «Shirin va Shakar» dostonida Sievush obrazini ko`rish mumkin. X asrda yashagan tarixchi Narshaxiy urta asrlarda Buxoroda Sievushga ba»ishlangan ashulalar borligini qayd qilgan. Sievush obrazining Turon afsonaviy qahromoni Afrosieb obraziga juda yaqinligi ham tasodifiy emas o`zbek fol`klorida mashhur bo`lgan Afrosieb to`»risidagi (uni na Alp Artung deb ham ataganlar) rivoyatlar XI asrga oid turkiy tillardagi manbalarda uchraydi. U to`g`risidagi ma`lumotlar atoqli tilshunos olim Mahmud Qash»ariyning «Devonu lu»atit turk» va Yusuf Balosug`uniyna «Qutudg`u bilik» asarlaridp saqlangan M.Qash»ariy Alp Er Tungaga bag`ishlangan marsiyaning parchalarini xalq og`zaki ezib olgan. Abdurokf Fitrat bu: marsiyasini tartibga keltirib «Eng eski turi adabieti namunalari» (1927) kitobida Chop ettirdi. Alp Er Tunga o`ldimi, emon dun`e qoldimi Zamona uchin oldimi, Endi yurak yirtulur» Xalq orasida eng keng tarqalgan va sevimli janrlardan biri epik asarlar dostonlar bo`lib, ular bizning davrimizgacha uzoq o`tmish zamonlardan og`zaki poeziya an`analari tufayli etib kelgan. Dastonlarni avaylab saqlashda baxshilarning urni bor. Mashhur baxshi va shoirlardan Ergash Jumanbulbul u»li (1868-1936) Fozil Yo`ldosh ug`li (1872-1955) , Mahummad Jamrad ug`li Pulkan (1874-1941), Islom Nazar ug`li (1874-1953), Abdulla shoir Nurali ug`li (1870-1975), Qurvon Ismoil ug`li (1869-1940) kabilar juda boy epik merosni qoldirganlar. 42
O`zbek xalqining uzoq o`tmishidagi chet El istilochilariga qarshi qahromonona kurashi «Yusuf va Axmad», «Malikai Ayer», «Intizor», «Raxon arab», «Orzigul», «Shirin va Shakar», 40 yaqin Gurug`li tsikliga kirgan bir qator qahramonlik va romantik dostonlarda aks ettirilgan. Bunday ajoyib o»zaki ijod namunalari O`rta Osie turkiy xalqlari o`rtosida juda keng tarqalgan. Barcha epik asarlarda xalqning ijtimoiy tengsizlik, adolatsizlik, zulm va zurovonlikka qarshi cheksiz nafrati ifodalanadi. Qoraqalplarda «Alpomish» dostoni fol`klorist Abubakr Dinaev tomonidan Jiemurat jirov Bekmuxamedovdan ezib olingan. «Ediga» dostoni birinchi marta qoraqalpoq fol`kloristi Qalli Ayimbetov tomonidan ezib olinib, Moskvada Chop ettirilgan. «Qirq qiz» dostoni birinchi marta fol`klorist Sadrboy Mavlonov va Shamurat Xo`janiezovlar tomonidan 1940 yilda Qurbonboy jirovdan ezib olingan. Fol`klorlik asarlarni yig`ish tarix uchun kata ahamiyatga ega. O`zbekistonnning birinchi fol`kloristi, professor X.Zarifov 1927 yilda yuqor»i qoraqalpoqlar orasida bo`lib, qozoqlar Bilan qoraqalpoqlar o`rtasidagi etnik bog`likliklar to`g`risida ma`lumotlar ezib oladi. Unda Jiydali Boysunda 4 son qoraqalpoq 6 son qozoqlar yashagan Qoraqalpoqlarda O`rmon biy degan bek bo`lgan. Uning faqat qizi bo`lgan. Uning biy bulishligi qarshilik bo`lib, qozoqlardan biy quyilgan. Shunday qilib ular qoraqalpoqlarning joylovini bosib olib, bu er Jayiq deb atalgan» delinadi. Bu Urmambet biy haqida fol`klorist Q.Ayimbetov va A.Karimov Nurabulla jirovdan «O`rmambet tul»avining 243 qatarini ezib oladi. U tarixda bo`lgan shaxs. XVI asrda Nubay urdasining mashhur biyi bo`lgan. U haqida har xil rivoyatlar mavjud. Ularda ko`rsatishicha qoraqalpoqlarga qozoq xoni Taukening ug`li Botir boshchilik qilgan. Lekin qoraqalpoq biylaridan Tobetbiy bunga norozi bo`lgan. Uning bu ishlari tufayli xalq og`zaki Botirning onasining so`zi saqlangan. «Iyt nomli elni buzar demadimi, Boyagi Tauke xonnning so`zi keldi» (Boshida Tauke xon Tobetbiyga shubha qilgan edi). Ushbu rivoyat bo`yicha qoraqalpoq Ulu» To»da joylashgan Tobetbiy Botirni o`ldirganidan so`ng kuchishga majbur bo`ladi. Etnograf X.esbergenov bu davoni XVII asr voqealari deb hisoblanadi. O`tmishga xalqimizning maishiy turmushi va ijtimoiy haeti juda keng tarqalgan o»zaki janri-xalq qushiqlarida hayajonli va jushqin tasvirlangan. Ularda ma`lum tarixiy voqealar berilishi mumkin. Masalan: Uylarimiz Shumanayning bo`yida Bizga bir qirchimoy tuynak yuborsin Ota-onasi bermaymiz desa Uch bo`lib, o`zining poyini yuborsin» Kabi qoraqalpoq og`zaki ijodietidagi qushiqlarda tarixiy haqiqatlik tasvirlanadi. Bu erda masalan XIX asrdagi «Shumanay arna» dagi suvsizlik ko`rsatilgan. Umuman-og`zaki xalq ijodietiga kiruvchi miflar, rivoet, afsonalar, qushiq, doston va hakozolar tarix uchun kata ahamiyat kasb etadi. 3. O`lkamizni o`rganishda davriy matbuot manbalari ham ahamiyatli. O`zbekistonda XIX asrning II yarmidan boshlab dastlabki gazetalar paydo bo`ldi. Bu «Turkiston viloyati gazetasi» sonlari hozirgi davrda kutubxona arxivlarida saqlanib kelayapti. Ayniqsa jadidlarning gazetalari tarixchilarning tadqiqiy ishlari uchun manba bo`lib xizmat qiladi. Qoraqalpog`istonda 1924 yildan boshlab gazetalar chiqarildi. Usha yili 2 gazeta: «Birinchi qadam» (Xo`jalida) va «Erkin Qoraqalpog`iston» (Turtkulda) gazetalari bosmadan chiqarildi. Mutaxassislar yo`qligi sababli «Birinchi qadam» gazetasi epilib qoladi. «Erin Qoraqalpog`iston» keyin «Mehnatkash qoraqalpoq» deb nomlanadi. 1931 yildan «Qizil Qoraqalpog`iston» nomi bilan atalgan bu gazeta hozir Yana «Erkin Qoraqalpog`iston» gazetasi deb nomlanadi.
43
1932 yilda «Mehnat adabieti» dastlabki qoraqalpoq tilidagi jurnal chiqorila boshlagan. U 1956 yilda «Qoraqalpo»iston adabieti» va badiiy hunari» nomlanadi. 1958 yildan esa Amudare nomi Bilan Chop etilmoqda. Mustaqillik sharofati bilan respublikamizda milliy qadriyatimizni ko`rsatuvchi ko`plagan davriy matbuotlar paydo bo`ldi. O`lkashunos tarixchilar davrni matbuot bilan ish olib borishda tarixiy davr nuqtai nazaridan kelib chiqib, ulkamiz tarixini xolisona eritishlari kerak. Manba sifatida matbuotning o`zi va ularda eritilgan tarixiy mavzular urganiladi. Download 0.64 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling