Baqo umarov


 Alkenlarni gidrogenlash  (qaytarilishi)


Download 51.28 Kb.
Pdf ko'rish
bet7/35
Sana30.12.2017
Hajmi51.28 Kb.
#23421
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   35

1. Alkenlarni gidrogenlash  (qaytarilishi).
CH
2
 = CH2 +  H
2
  Pd/C  (  C H ,-C H , 
C H ^ C H   +  2 H
2
 
Ni^ 
CH
3
-C H
3
CH
3
- C H - C H
2
-CH
3
I
CH
3
2
-metiIbutan
C H 3 - C H - C H 2 - C H 3
I
C H 2 -C H 2 -C H 3
3-metilgeksan
CH, 
CH
3

I
c h 3-  
с н  -  <рн 
-  CH -  CH
2
 -  CH
2
 -C H
3
CH
2
-CH

2,4-dimetil-3- etilgeptan
Alkanlarning olinishi
etilen
etan
atsetilen
etan

Bu  xildagi  gidrogenlash  reaksiyalari  uchun  katalizator  sifatida  platina, 
palladiy,  nikel  m etallari  ishlatiladi.
2.  Alkilgalogenidlarning qaytarilishi
a)  K atalitik  qaytarilishi  (qaytaruvchilar:  Zn  +   HCI; 
LiA lH 4:  N a  +  
spirt)
CjHjCI 

2  H 
-------►
 
C
2
H
6
 

HCI
etil  xloridi 
etan

С4Н9ВГ 

LiAlHi 
------- ►
 
4 C
4
H
10
 

LiB r  +  AlBr
3
butil  bromidi 
butan
b) 
Io d id   kislota  bilan  qaytarish  (1868-  yil,  B ertlo)  Io d id   kislota 
qizdirilganda  vodorod va  iod  atom lariga  parchalanadi,  ato m ar vodorod  esa 
kuchli  qaytaruvchidir:
HI—
►  H  +   I 
C H
3 1
 
+  
HI 
------ ► 
C H 4 
+  
I2
metil  iodidi 
m etan
C2H5OH 


HI 
------- ►
 
C 2H6 

H
20
 

I
2
etil  spirti 
etan
d)  Alkil  galogenidlarning  m agniy  bilan  ta ’siri  va  oraliq  m ahsulotning 
gidrolizlanishi  an ch a  qulay  usuldir,  bu  reaksiyaning  b irin ch i  bosqichi 
suvsizlantirilgan  (absolut)  efir  m uhitida  olib  boriladi:
R -I  +  M g  abs efir 
R -  Mgl 
+ H20  
R -  H 

Mg(OH)I 
alkil 
Grinyar 
alkan
iodidi 
reaktivi
e)  T o 'yingan  m onokarbon  kislotalarning tuzlari  o'yuvchi  natriy,  natron 
ohak yoki  bariy gidroksid bilan  aralashtirib  qizdirilsa alkanlar hosil  bo'ladi 
(D yum a).
R -C O O N a  +  NaOH 
-------►
 
RH 

Na2C 0 3
0  
T o 'y in g a n   m o n o k arb o n   k islotalar  tu zlarin in g   suvdagi  eritm asin i 
elektroliz  qilish  (K olbe,  1849-  yil.):
2  R -C O O N a  +  2H20  
-------►
 
R -R   +  2  C 0
2
  +  2 NaOH  +  H
2
Efir  reaksiyada  erituvchi  va  m agniy  bilan  kom pleks  hosil  qiluvchi  Lyuis 
kislotasi sifatida qatnashadi, chunki efir kislorodi  erkin elektron jufti  hisobidan 
elektronodonorlik xususiyatini  nam oyon  qiladi.

с2н5- о - с 2н5
R - M g - X  

2  С
2
Н5- 0   -  С
2
Н
5
 
------- ►
 
R - M g - X
dietil  efiri 
С
2
Н
5
- 0 - С
2
Н
5
X =  CI,  Br,  I
Bu  reaksiya yordamida metan deyarli  miqdoriy unum bilan olinadi.
+ H20
CH3- C
1
  +   Mg  — ► СНз- M g  Q
metil 
metil magniy 
.  „  _  —  



slori* 
xlorid 
--------►
 
R-oc-Mga
Mg(OH)Cl
+ R-OH 

----------- ► 
ROMgCl
+ R-NH,-------
T1T TT1
  r 
+  
CH

-----------
*
 
RNHMgQ
N- R-C=CH
3. 
Vurs reaksiyasi  (1855-  yil, alkilgalogenidlarga natriy metali ta’siri). 
Reaksiya  uchun  bir  xil  alkilgalogenid  olinsa,  faqat  birgina  alkan  hosil 
bo'ladi:
С
2
Н
5
-ВГ  +  2Na  +  Br-C
2
H
5
 
------ ►
 
C4H,o  +  2 NaBr
etil bromidi 
butan
Agar  reaksiyaga  2  xil  galogenalkan  kiritilsa,  uch  xil  alkan  aralashmasi 
hosil  bo'ladi:
C
2
H5-I  +  2Na  +  I-C
4
H
9
etil 
butil
iodid 
iodid
C
4
H
10
  (butan)
СбН
]4
  (geksan)  +  2NaI 
C
8
H
18
  (oktan)
Vurs reaksiyasi yordamida simmetrik tuzilishdagi alkanlar olinadi:
2Na (efir) yoki
C
16
H33CI 
------------------- ►
  C
32
H
66
 (70-80  %) 

2 NaCl  (MgCI2)
setil 
Mg ( efir) 
n-dotriakontan
xloridi
4.  Karbon  kislota tuzlarining elektrolizi.  (Kolbe usuli,  1849- yil)
Kislota tuzlari eritmada ionlarga ajraladi,  elektroliz vaqtida metall  kationi 
katodga borib  elektron biriktiradi va neytral  atomga aylanadi.  Bu  atom suv 
bilan reaksiyaga kirishib ishqor hosil qiladi,  hamda vodorod ajralib chiqadi.

Kislota qoIdig‘i esa anodda elektron beradi va erkin radikalga aylanadi.  Bu radikal 
barqarorligi uchun C 0
2
 molekulasini ajratadi va hosil bo'lgan yangi ikki  radikal 
o ‘zaro birikib  alkan m olekulasini hosil  qiladi:
K" 
-----------A+
Na+  ( kation) 
R -  
-  О  ( anion)
I -  e "
H20  
+ = £
 H+  +  OH” 
R -  COO'  (radikal)
H+ +  e  "  — ►
  H 
j  
H  +  H  — ►
  H, 
R-  +  C 0
2 
Na+  + O H " — ►
  NaOH 
R-  + R  
----- ►
  R -R  (alkan)
Elektrolizning um um iy ko'rinishi quyidagicha:
2CH
3
C O O N a+2H 20  
elektroliz  t 
C
2
H6t   +  2 C 0 2t   +  2 NaOH  +  H
2
anodda 
katodda
5. 
K arbon  kislotalar  va  ular  tuzlarining  ishqor  ta ’sirida  parchalanishi 
(dekarboksillash):
R-COOH 
----------►
 
R - H   +  C 0
2
O datda,  ishqor  o'rniga  natron  ohagi  (N aO H   +   CaO)  olinadi:
Fizikaviy xossalari
N orm al  alkanlarning C,  dan C
4
 gacha  bo'lgan a ’zolari odatdagi  sharoitda 
gaz,  C , dan  C 17gacha suyuqliklar bo'lib,  C |8dan boshlab qattiq m oddalardir. 
(9-jadval).
M olekulyar  massalari  ortishi  bilan  suyuqlanish  va  qaynash  haroratlari 
oshib  boradi,  chunki  m olekulada  atom larning  soni  qancha  k o ‘p  bo'lsa, 
m olekulalararo  kuch  shuncha  katta  bo'ladi  va  ularni  yengish  u ch u n   ko‘p 
energiya talab qilinadi. Alkanlarning zichligi suvdan kichik.  Molekulyar massasi 
oshib  borishi  bilan  zichligi  ortadi.  U lar  qutbsiz  m oddalar  bo‘lib,  suvda, 
katta qutbli erituvchilarda erimaydi, am m o benzol, efir, xloroform  kabi qutbsiz 
erituvchilarda yaxshi eriydi.  Alkanlarning o ‘zi  ham  shunday m oddalar uchun 
yaxshi  erituvchidir.

Ayrim alkanlarning  fizikaviy xossalari
Nomi
Formulasi
Suyuqlanish 
harorati, °C
Qaynash 
harorati, °C
Zichligi,  g/sm J 
(suyuq  holatida)
Metan
CH
4
-183
-162
0,4150
Etan
C
2
H
6
-172
-88,5
0,5610
Propan
C
3
H
8
-187
-42
0,5853
Butan
C
4
H
10
-138
-0,5
0,60
Pentan
C
5
H
12
-130
36
0,626
Geksan
C
6
H
,4
-95
69
0,659 (20°C da)
Geptan
c
7
H
16
-90,5
98
0,684 (20 °C  da)
Oktan
CgH
.8
-57
126
0,703  (20 °C da)
Nonan
c
9
H
20
-54
151
0,718  (20 °C  da)
Dekan
C
10

22
-30
174
0,730  (20 °C da)
Undekan
С цН  
24
-26
196
0,740 (20 °C  da)
Dodekan
C ,
2
H
26
- 1 0
216
0,749 (20 °C da)
Tetradekan
Q
4
H
3 0
5,5
252
0,764  (20 °C  da)
Pentadekan
C
15
H
32
10
266
0,769 (20°-C  da)
Eykozan
C
20
H
42
36,4
343
0,778 (20 °C da)
Pentakontan
C
50

Ю2
93,0
342,7
Gektan
C
100

2
o
2
115,4
-
-
A lkanlarning  IQ -spektrida  ularga xarakterli  bo'lgan  2800—3000 s n r
1
 (C- 
H  bog'ining valent tebranishi)  val3 8 0 —1470 s n r
1
 (С —H  bog'ining deform a- 
tsion tebranishi)  atrofida yutilish chiziqlari  qayd qilingan.  С —С  bog'larining 
yutilish  chiziqlari  ju d a  zaif  bo'lib,  ular  xarakterli  spektral  m a ’lum otlarni 
bermaydi  va olingan  natijalar ko'pincha chalkashliklarga olib keladi.
Kimyoviy xossalari
A lk an laf  kim yoviy  jih a td a n   inert  m o d d alard ir.  O datdagi  sh aro itd a 
konsentrlangan  sulfat  kislotasi,  qaynoq  nitrat  kislota,  xrom li  aralashm a, 
suyuqlantirilgan  natriy gidroksidi  alkanlarga ta ’sir qilmaydi.
A lkanlarga  xos  reaksiyalar  o 'rin   olish  va  parchalanish  reaksiyalaridir. 
U larning  m olekulasidagi  o'zgarishlar  vodorod  atom larining  boshqa  atom  
yoki guruhda o 'rin  olish va alkan zanjiridagi С —С  bog'ining uzilishi natijasida 
ro 'y   beradi.  Bu  reaksiyalar ju d a  qattiq  sharoitda  am alga  oshadi.  O datda, 
reaksiyalar m ahsuloti bir necha birikm alam ing aralashm asidan  iborat bo'ladi. 
Bu  reaksiyalarning mexanizmi radikal o 'rin  olish bo'yicha boradi.  H aqiqatan

ham, faolligi juda kichik alkan molekulasining reaksion qobiliyatini  oshirish 
uchun ancha kuchli  katalizator yoki o ‘ta faol zarracha — erkin radikal  ta’sir 
etish  kerak.
Alkanlardagi  С—С  va  С—H  bog'larining  uzilishi  uchun  sarflanadigan 
energiya aniq  o'lchangan:  Ec c =  350  kJ/mol;  Ec H =  413,7  kJ/mol.  Ec H > 
Ecc  .bo'lsa  ham,  dastlab  reaksiya  С—H  bog‘ining  uzilishi  hisobidan 
boshlanadi,  chunki  reaksiyani  boshlovchi  faol  zarrachaning  С—H  bog‘iga 
ta’siri fazoviy jihatdan С—С bog‘iga ta’siridan ko‘ra osonroq amalga oshadi.
Radikal ta’sirida bir necha С—H  bog'lari  uzilishi  mumkin,  ammo alkan 
tuzilishiga ko‘ra bu bog‘larni  uzish  uchun har xil energiya sarflanadi.
Bog‘lar: 
CH3- H   CH3-C H 2- H   (CH,)2CH  -   H  (CH3)3C  -   H 
EC.H,  kJ/mol  422,9 
401,9 
393,6 
372,6
(Kelvin shkalasi bo'yicha 0 darajada)
Bu  qiymatlardan  ko'rinadiki,  uchlamchi  uglerod  atomi  С—H  bog'ini 
gomolitik uzish uchun kam  energiya sarflanadi. Yuqoridagi birikmalardan 
hosil  bo'ladigan  radikallar  barqarorligi  ham  har  xildir:
н< р с - ы
H  H
1.  Galogenlash  reaksiyasi
Alkanlar ioddan boshqa galogenlar bilan  reaksiyaga  kirishadi:
F—►
 Cl -►  Br.
Alkanlar  ftor  bilan  bevosita  reaksiyaga  kirishsa,  ular  parchalanadi  va 
vodorod ftoridi hosil qiladi  (reaksiya ekzotermik va ftorning aktivligi katta).
Shuning uchun ftorlash  reaksiyasi  azotli muhitda suyultirilgan ftor bilan 
olib  boriladi.
CH
4
 

4F
2
 
-------►
 
CF
4
 

4  HF
metan 
tetraflormetan
yorug'lik
СНз-СН2-СН 2-С Н гС Н 2-СНз 
---------►
 
CH
3
-CH
2
-CH
2
-CH
2
-CH2-Br  +  HBr
geksan 
bromgeksan
Xlor  alkanlar  bilan  ultrabinafsha  nur  ta’sirida  250-300"C  darajagacha 
qizdirilganda yoki katalizator ishtirokida reaksiyaga kirishadi.
H

H  H
H
H - ( O
C
>H
н  
н
H  H  H

Akademik N .N .  Semyonovning metanni fotokimyoviy xlorlash jarayonidagi 
kuzatishlari  bu  reaksiya uchun quyidagi  m exanizm ni  ko'rsatdi:
I.  reaksiyaning  boshlanishi: 
a) 
CI
2
 
-------- ►
 
СГ 

СГ
II.  zanjirning o'sishi: 
b) 
CH4 

СГ
------- ►
 
’ CHj 

HCI
d) ‘CH
3
 +  CI
2
-------►
  CH
3
CI  +  ’Cl
III.  zanjirning uzilishi: 
e) 
‘С1 
+  ’C l ____ ►
 
CI
2
CH
3
+  -C I ------- ►
 
CH
3
CI
Bu  reaksiya  zanjirli  mexanizm  bo'yicha  m etan  m olekulasidagi  b archa 
vodorod atom larining xlorga alm ashinishi bilan tugaydi,  reaksiya m exanizm i 
shartli  belgisi  —  SR  (S  —  lotincha  alm ashinish  sibstitutio,  R  —  radikal 
m exanizm i)
2 .  S u l f o x l o r l a s h   v a   s u lf o o k s id l a s h
Organik  m odda  m olekulasida  sulfoguruhni  (-  S O ,H )  kiritish  bilan 
boradigan  reaksiya 
s u lf o la s h
 deyiladi.  Sulfolash  reaksiyasi  natijasida birikm ada 
C —S  bog'i  hosil  bo'ladi.  Odatdagi  sharoitda  konsentrlangan  sulfat  kislota 
alkanlarga ta ’sir etm aydi, yuqori tem peraturada ularni oksidlaydi. Tutaydigan 
sulfat  kislota  —  o leu m   m etandan  boshqa  a lk a n la r  bilan  q izdirilgan da 
sulfoalkanlar  hosil  qiladi.
R - H   +  H O - S O
3
  ----- ►
 
R - S O
3


H20
alkansulfokislota
R - H   +  S 0
3
  +  N20   ____ ►
 
R - S O
3


H
2
S 0
4
Bu  reaksiya  yoru g 'lik d a  yoki  katalizator  ishtirok ida  am alga  oshadi. 
Sulfoxlorlash  reaksiyasi  ham  zanjirli  erkin  radikal  m exanizm da boradi.
R - H   +  S 0
2
  +  Cl
2
 
,  yorug‘hk__ * 
R - S 0
2
C1  + 
HCI
hv, 50 °C
CH
3
-CH
2
-CH
3
  + S 0
2
  +  Cl
2
 
-H C I 
*
  CH
3
-CH
2
-CH
2
-S 0
2
C1  + CH
3
-CH-CH
3
48 % 
S 0
2
C1
52%
3 .  N i t r o l a s h   ■(  1 8 8 8 -
yil, 
M . l .  
Konovalov reaksiyasi
)
O rganik  m o d d a  m olekulasiga  n itro g u ru h n i  kiritish  bilan  boradigan 
reaksiyalarga 
n i t r o l a s h
 deyiladi.  Bunda C -N  bog'  paydo bo'ladi.

150-200 °С' 2 atm.
R - H   + 
H N 0
3
 
----------------------------*■ 
R - N 0
2
 

H20
12-15 % li
Reaksiya  natijasida bir qism  alkan parchalanadi.
n o
2
CH
3
-CH
2
-CH
3
  +  H 0 -N 0
2
  ----- ►
  CH
3
-CH
2
-CH
2
-N 0
2
 
+  CH
3
-CH-CH
3
  +
34 % 
32  %
+  CH
3
-CH2-  n o
2
 

c h
3
- n o
2 
26 % 
8
 %
Reaksiya erkin  radikal mexanizm  bo'yicha boradi:
a)  H O -N O
2
 
— ► 
N 0
2
  +  H O -
b)  R - H   +  ‘N 0
2
  — ► 
R"  +  H N 0
2
d)  R ‘ +  H 0 - N 0
2
  — ► 
R - N 0
2
  +  НО'  yoki 
R- 
+  
-N 0
2
  — ► 
R - N 0
2
e)  H N O
3
  +   H N 0
2
  ----- ►  2  "N 0
2
 

H20  
yoki
2 H N 0
2
 
------ ►
 
N 0
2
 

N O   +  
H 20
H N O
3
  + 
N O  
«— ►
 
3 N 0
2
 
+  
H20
4.  Oksidlash
A lkanlarning kislorod ishtirokida yonib katta issiqlik berishidan kundalik 
turm ushda  doim o  foydalanam iz,  bu  reaksiya  jarayonida  tabiiy  gaz  yonib, 
karbonat  angidridi va suvni  hosil  qiladi:
CH4  + 
2 0 2  -------- ►
 
C02  +  2 H20   + 
Q
Alkanlar yuqori haroratda va kuchli oksidlovchilar ta ’sirida С -  С  bog'ining 
uzilishi  bilan  oksidlanadilar.  Asosiy  m ahsulot  sifatida  karbon  kislotalar  va 
karbonat  angidridi  hosil bo'ladi.  Sanoatda shu  usul bilan  110-120 °C  da neft 
tarkibidagi  yuqori  m olekulyar C H
3
- ( C H
2
)n—C H
3
  (n  =  18—33)  parafinlarini 
KMnO„  katalizator-ligida  havo  bilan  oksidlab,  tarkibida  10  dan  20  gacha 
uglerod  atom lari  bor  karbon  kislotalar  olinadi.  U lar  sovun  pishirishda, 
sintetik yuvuvchi  m oddalar,  surkov  m oylari,  sintetik  kauchuk,  linoleum   va 
boshqalarni ishlab chiqarishda ishlatiladi.
Sanoatda  m etan n i  azot  oksidlari  katalizatorligida  500-600 °C  da  havo 
kislorodi  bilan  chala  oksidlab,  form aldegid  olinadi:

С Н 4 
+ 2
 
0

------ ► 
Н  -  С  
+  
Н
20
Н
5.  K r e k in g
Yuqori  molekulyar alkanlar  500-700 °C  haroratda pirolitik  parchalanadi 
va  molekulyar massasi  kichik b o ‘lgan  to ‘yingan,  to ‘yinm agan uglevodorodlar 
aralashmasi  hosil b o ‘ladi  (kreking jarayoni).  Bu jarayon yordam ida texnikada 
turli-tum an  m ahsulotlar  olinadi:
C
8
H
18
 
------------ ►
 
C
4
H
10
  +  C
4
H
8
 
yoki  С2Нб 
+  C
6
H
|2
oktan 
butan 
buten 
etan 
geksen
C6H,4  +  C2Hj 
yoki 
C3H8 

C5H10 
geksan 
eten 
propan 
penten
Alkanlar A1C1
3
  yordamida  izom erlanadi,  platina  ishtirokida  esa aromatik 
uglevodorodlar  hosil  qiladi.  Kreking  erkin  radikal  m exanizm i  (R ays,  1931 
yil)  bo'yicha  amalga oshadi:
a)  parchalanish
R - C H 2 - C H 2 
------- ► 
R- 

CH2 = CH2
b)  disproporsiyalanish

R -  CH -  ‘CH2 
-------►
 
R - C H = C H 3  +  R - C H 2 - C H 3
H
d)  birikish
r
-
c h
2 -
c h

R - C H 2- C H 2--CH2 - C H 2- R
e)  izomerlanish
CH3- C H 2- C H 2- C H 2- C H 3 
---------►
 
CH3 -  CH -  CH2 -  CH3
CH3
A y rim   v a k illa r i
M e ta n
 
C H 4 
H idsiz va  rangsiz gaz,  havodan  yengil,  suvda y o m o n   eriydi, 
Botqoqlik  yoki  kon  gazi  deyiladi,  chunki  botqoqlikning  havo  kirmaydigan 
sharoitida  o ‘simlik va tirik jonzodlarning qoldiqlari  chirishi  ham da  yer ostida 
k o ‘m im ing sekin parchalanishidan  hosil  bo'ladi.  M etan  tabiiy gazning asosiy 
tarkibiy  qism i  (90-98% )ni  tashkil  etadi.  K o'p  miqdorda  neftning  yo'ldosh 
gazlari  va  kreking gazlarida,  shuningdek,  yog'osh,  torf,  toshko'm irni  quruq

haydashda  hosil  bo'ladigan  gazlar  tarkibida  uchraydi.  Metan  uglerod  va 
vodorodning nikel katalizatori  ishtirokida bevosita ta’sirlashuvi natijasida ham 
olinishi mumkin:
Ni
С 

2 H2  --------* 
CH4
Metan laboratoriyada  quyidagi  usullar bilan  olinadi:
a)  Aluminiy  karbidga  suv  ta’sir  etish  orqali:
AI
4
C
3
  + 
12 H20  
----- ►
 
ЗСН
4
 
+  4 А1(ОН)з
b)  natriy atsetati tuzi va ishqor aralashmasini qizdirish yoki  natron ohagi 
(NaOH  +  CaO)  ta’sir  etish  yo'li  bilan:
CH3 - С ^  

NaO-H 
-----►
 CH„  +  Na2C 0 3
ONa
Sanoatda metan tabiiy gazdan olinadi.  U hozirgi vaqtda bir qator muhim 
kimyoviy  moddalar  olinishi  uchun  dastlabki  xomashyo  sifatida  keng 
Download 51.28 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   35




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling