Biofizika kitob yangisi 2013. doc

 
§ 3.3. Yurak va qon tomirlari yopiq biofizik tizim 
 
Qonning oqish tezligi kichik bo’lganligi uchun uni laminar oqim deb olish 
mumkin. Qon molekulalari va arteriya devorlari orasida ishqalanish tufayli arteriya 
chetlarida oqim nolga teng. Arteriya markazida tezlik eng katta bo’ladi. Demak, 
arteriya devorlari oldida bosim katta va tezlik kichik bo’lganligi uchun qon 
to’qimalari arteriya markaziga itariladi. Agarda biror sababga ko’ra arteriya 
devorlari qalinlashsa ko’krak qafasida og’riq paydo bo’ladi. Buning natijasida 
arterioskleroz yuzaga kelishi mumkin. Bundan qutilish uchun organizmga 
nitroglisirin yuborish kerak. Yuqorida aytilganidek, haroratning o’zgarishi qon 
yopishqoqligining ham o’zgarishiga olib keladi. Boshqacha aytganda harorat oshsa 
qonning yopishqoqligi kamayadi, laminar oqim turbulent oqimga o’tadi va qon 
harakat tezligi oshadi. Laminar oqim oddiy bo’lib, tezlik kichik bo’lganda yuz 
beradi. Agarda tezlik oshsa, oqim turbulent holatga o’tadi. Bu o’tish chegarasi 
o’lchamsiz kattalik Reynolds soni orqali aniqlanadi. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

58
η
ϑρ
D
R
e
=
(3.13) 
Bunda 
D
- quvur diametri, 
ρ
- suyuqlik zichligi, agarda bu son suv uchun 
2000 dan kichik bo’lsa quvur orqali oqim laminar, bundan katta bo’lsa turbulent 
oqim bo’ladi. Arteriyada qon oqimi uchun bu sonning qiymati 800 ga teng, demak 
Reynolds soni 800 dan katta bo’lsa, organizmda patologik o’zgarishlar yuz beradi. 
Quyidagi jadvalda qonning ayrim gidrodinamik parametrlari keltirilgan.
Odam uchun qon aylanishning ayrim gidrodinamik parametrlari 
3.1-jadval 
Tomir turi 
O’rtacha 
tezlik
m/s 
Diametr, 
m 
Tezlikning tomir 
devori yonidagi 
o’rtacha gradiyenti, s
-
1 
Reynolds 
soni 
Aorta 
1
10
8
,
4
−
⋅
2
10
5
,
2
−
⋅
155 
3
10
4
,
3
⋅
Arteriya 
1
10
5
,
4
−
⋅
3
10
4
−
⋅
900 
2
10
5
⋅
Arteriola 
3
10
5
−
⋅
5
10
5
−
⋅
800 
2
10
7
⋅
Kapillyar 
3
10
1
−
⋅
6
10
8
−
⋅
1000 
3
10
2
⋅
Venula 
3
10
2
−
⋅
5
10
,
2
−
⋅
800 
2
10
2
⋅
Vena 
1
10
1
−
⋅
3
10
5
−
⋅
160 
2
10
4
,
1
⋅
Yurak va qon tomirlari yopiq biofizik tizimdir. Yurak nasos rolini bajaradi va 
u yurak qon tomirlarida qonni harakatga keltiruvchi asosiy energiya manbaidir. U 
ATF molekulalarida joylashgan kimyoviy energiyani yurak muskullarining 
mexanik energiyasiga aylantiradi. Demak, yurak impuls rejimda ishlaydi. Sut 
emizuvchilar va qushlar yuragi to’rtta kameradan tashkil topgan. U ikkiga ajralgan 
va o’ng qon tomirlari bilan tutashtirilgan. O’ng yurakcha butun tanadan qon qabul 
qiladi va oshqozonga yuboradi, undan esa o’pka qon arteriyasi orqali o’pkaga 
yuboriladi. O’pkada u kislorod bilan boyitilib o’pka venasi orqali chap yurak va 
oshqozonga qaytariladi. So’ng ritmik ishlash bilan qon butun tanaga yuboriladi. 
Yurak muskullarining siqilishi tufayli arterial va vena tizimida bosimlar farqi 
yuzaga keladi va shu sababli qon harakatga keladi. Yurak siqilishi chastotasi 
hayvon massasi qancha kichik bo’lsa, shuncha katta bo’ladi. Chunki, massa qancha 
kichik bo’lsa, uning sirti ham shuncha katta bo’ladi va issiqlik ko’p yo’qotiladi va 
kislorod bilan ta’minlash ham shuncha kam bo’ladi. Sistola vaqtida chiqadigan qon 
miqdori qoramolda 850 – 580 ml, odamda 60 – 70 ml, qo’yda 55 ml, itda 14 ml ga 
teng. Fizik ta’sir vaqtida bu qiymat oshadi.
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

59
1
2
3
4
5
6
7
Юрак
R
D
C
U
3.5-rasm. Yurak va qon tomirlari tuzilishi, hamda yurak faoliyatini o’rganish 
elektron sxemasi: u-elektr kuchlanish, D-diod, C-kondensator, 
R- rezistor 
 
Yurakni kuchlanish manbai U deb olsak, yurak klapani D diod rolini 
o’ynaydi, ya’ni bir tomonga ochiladi. Kondensator yarim davr ichida zaryadlanadi, 
yarim davr ichida esa R orqali razryadlanadi. Kondensatorning roli qon bosimining 
tebranishlarini tekislashdir. Qon tomirlarini tarmoqlangan naychalar sifatida olish 
mumkin. 3.5-rasmda 1-2 aorta, 2-3 arteriyalar, 3-4 arteriolalar, 4-5 kapillyarlar, 5-6 
venulalar, 6-7 venalardan iborat. Yurak muskullarining qisqarishida (sistolada) qon 
yurakdan aortaga va undan tarqalib ketuvchi arteriyalarga siqib chiqarila 
boshlaydi.
Agar bu tomirlar devorlari qattiq bo’lganda edi, qonning yurakdan chiqish 
paytida vujudga kelgan bosim tovush tezligida qismlarga uzatilgan bo’lar edi. Qon 
tomirlari elastik bo’lgani uchun sistola paytida yurak itarib chiqarayotgan qon 
aorta, arteriya va arteriolalarni cho’zadi. 
3.6-rasm. Quvurlarda suyuqliklarning oqim tezligi chizmasi 
Bunda katta qon tomirlari sistola paytida markazdan chetdagi qismlarga oqib 
boradigan qonga nisbatan ko’p qonni qabul qiladi. Odamning sistolik bosimi 
normada taxminan 16 kPa.ga teng. Yurakning bo’shashi (diastola) paytida 
cho’zilgan qon tomirlari pasayadi (bo’shaladi), yurakning qon orqali ularga 
uzatgan potensial energiyasi qonning oqishidagi kinetik energiyaga aylanib 
diastolik bosimni taxminan 11 kPa. atrofida tutib turishga madad beradi. Sistolalar 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

60
yuz berishi davrida qonning chap qorinchadan itarilib chiqarilishi tufayli yuzaga 
kelgan va aorta hamda arteriyalar orqali tarqaluvchi yuqori bosimli to’lqinga puls 
to’lqini deyiladi. Puls to’lqini tezligi 5 - 10 m/s, bu esa (0,3 s da 1,5 - 3 m) sistola 
davrida yurakdan qo’l va oyoqlargacha bo’lgan masofadan kattadir. Bu shuni 
bildiradiki, puls to’lqini fronti qo’l va oyoqlarning oxirgi nuqtalariga aortada 
bosimning pasayishidan oldin yetib boradi. Ammo qonning tezligi 0,3 - 0,5 m/s, 
puls to’lqini tezligidan kichikdir. 3.7-rasmda yurak atrofidagi, ya’ni aortadagi (a) 
va arteriolalardagi bosimning (b) o’zgarish ko’rsatilgan, (v) bosimning o’rtacha 
qiymatining va qon oqimi tezligining qon harakatlanuvchi 
3.7-rasm. Qon bosimining qon tomirlaridagi qiymatlarini ko’rsatuvchi 
chizmalar. 
tomirlar turiga bog’liq holda o’zgarishi ko’rsatilgan. Bunda 2-arteriyalar, 3-
kapilyarlar, 4-venalar, shtrixlangan soha bosim tebranishiga mos (puls to’lqini) 
kelishi tasvirlangan.