Biznes boshqaruv asoslari

Фойдаланиладиган адабиётлар рўйхати 
Асосий адабиётлар: 
1.L.R.Dabay and others/Principles of business/2012.600p.
2.Jeef Madura/ Introduction to business/ Florida Atlantic University/Paradigma Publishing
Inc. 2010.694p.
12. Қўшимча адабиётлар 
61.
Переверзев М. П., Шайденко Н. А., Басовский Л. Е. Менеджмент. - 2-е изд.,
переработанное. -М.: ИНФРА-М, «Высшее образование», 2011. - 330 с.
62. Мескон М.Х. и др. Основы менеджмента.-М.: Вильямс, 2008.-672 с.
63. Lawrence Mensah Akwetey.
Business
administration for students
and
managers//Sotsis. – 2011
64. Robert C.Appleby. Modern business administration. Manual.– M: Gardarika, 2009

Интернет сайтлари 
www.cbu.uz
www.gov.uz
www.lex.uz
www.mf.uz

17 Mavzu: Investitsiya strategiyasi va omonat 

1. Investitsiya strategiyasi va omonati 
2. Qimmatli qogʻozlar investitsiyasi 
3. Obligatsiya va umumiy fond 
4. Real investitsiyalar 
Yalpi talabning birinchi qismini tashkil etuvchi isteʻmol xarajatlari nisbatan barqaror
boʻlsa, uning ikkinchi qismini tashkil etuvchi investitsiyalar aksincha oʻzgaruvchandir.
Investitsiya (kapital quyilmalar) – YaIMning eng muhim va tez oʻzgaruvchan komponenti.
Isteʻmol daromadlar bilan funktsional tarzda bogʻlangan. Davlat xarajatlari va sof
eksportning oʻzgarishini oson taxmin qilish mumkin, lekin investitsiyalarni taxmin qilish juda
qiyin, ular toʻsatdan oʻsib ketishi yoki aksincha tushib ketishi mumkin. Masalan AQShda buyuk
depressiya vaqtida investitsiyalar 100% tushib ketgan. Iqtisodchilar jamgʻarmani investitsiyaning
asosi deb qarashadi. Iqtisodiy nazariyada investitsiya deganda - kelajakdagi natija uchun: ishlab
chiqarishni kengaytirish yoki rekonstruktsiya qilish, mahsulot va xizmatlarni sifatini yaxshilash,
malakali mutaxassislar tayyorlash va ilmiy tadqiqot ishlari olib borishga moʻljallangan moliyaviy
resurslar tushuniladi. Iqtisodiyotni rivojlantirishda investitsiyalar etakchi rolь oʻynaydi, sababi
investitsiya orqali korxonalar kapital jamgʻarilishiga, natijada mamlakatning ishlab chiqarish
imkoniyatlarini kengaytirish va iqtisodiy oʻsishga erishiladi. Yalpi xarajatlarda investitsiyalar
hissasi nisbatan uncha koʻp boʻlmasada (rivojlangan mamalakatlarda 15-18%) aynan
investitsiyalar tufayli asosiy makroiqtisodiy siljishlarga erishiladi. Shu bilan birga jamgʻarish bilan
investitsiya oʻrtasidagi muvozanat makroiqtisodiy muvozanatga erishishning eng muhim shartidir.
Ammo investitsiya bilan jamgʻarish oʻrtasidagi bogʻlanish jamgʻarma subʻektlari (egalari)
investitsiya subʻektlari (qiluvchilar) bilan koʻpincha boshqa-boshqa ekanligi tufayli noaniq
boʻladi. Shuning uchun ham davlat tomonidan taʻsir oʻtqazish maqsadga muvofiq boʻladi.
Investitsiyaga ajratilgan pul mablagʻlari nominal investitsiyani tashkil etadi. Ana shu
mablagʻlarni ishlatlishi natijasida erishilgan real natija real investitsiya deyiladi.
Real investitsiya quyidagi yoʻnalishlar boʻyicha amalga oshirilishi mumkin:
-
ishlab chiqarish uchun yangi bino-inshootlar qurish;
-
yangi texnika, texnologiya, uskunalar sotib olishi;
-
uy-joy va madaniy-maishiy obʻektlar qurish;
-
mutaxassis kadrlar tayyorlash va malakasini oshirish.
Odatda ishlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytirish uchun yangi korxonalar qurish, yangi
texnologiyani joriy qilish, kommunikatsiyani rivojlantirish maqsadida kapital resurslariga
investitsiya qilinadi. Kapital investitsiyalar uzoq muddat xizmat qilish, katta mablagʻ talab qilish,
yaʻni qimmatligi, xarajatlarning uzoq muddatdan soʻng qoplanishi va investorga qaytishi bilan
farqlanadi. Shuning uchun kapital resurslariga investitsiya katta xatar bilan bogʻliq. Xom ashyo,
materiallar zaxirasi, tugallanmagan ishlab chiqarish va tayyor mahsulotlar zaxirasi uchun
investitsiya ishlab chiqarishni oʻzluksizligini taminlashga yordam beradi. Ularga qilingan
xarajatlar nisbatan tez qaytadi. Bir tomondan ehtiyojlarni yuksalib borishi ikkinchi tomondan,
fan-texnika taraqqiyoti, ishlab chiqarish (xizmat koʻrsatishi)ni murakkablashib borishi insondan
yuqori malaka va mahorat talab qiladi va borgan sari bu talab mezonlari yuksalib boradi. Natijada
maʻlumot olish, tajriba toʻplash, malakaga ega boʻlish, sogʻlom boʻlish uchun borgan sari koʻproq
kapital mablagʻlar talab qila boradi. Ana shu maqsadlarga sarflangan xarajatlar insoniy kapitalga
investitsiya deb ataladi.
Iqtisodiy adabiyotlarda ana shu yoʻnalishlarga muvofiq ravishda investitsiyalar:
-
Asosiy kapitalga investitsiya
-
Tovar-material zaxiralariga investitsiya
-
Insoniy kapitalga investitsiya sifatida farqlanadi.
Investitsiya kim tomonidan, qaysi mulk egasi tomonidan amalga oshirilishiga koʻra:
Xususiy, nodavlat sektordagi investitsiya (tadbirkor, aktsionerlik jamiyati bino, inshoot
quradi, asbob-uskuna sotib oladi);

Ijtimoiy (davlat) sektoridagi investitsiya (masalan: davlatning yoʻl, metro, koʻprik,

korxona, elektrostantsiya qurishi kabilar); Chet el investorlari tomonidan (xususiy, davlat)
qoʻyilgan investitsiyaga boʻlinadi.Kapital resurslarga investitsiyaning oʻzi ikki turga boʻlinadi: sof
investitsiya va modernizatsiya uchun investitsiya. “Sof yoki yangi” investitsiya bilan
modernizatsiya uchun yoki eskirgan asosiy kapitalning oʻrnini toʻldirish uchun investitsiyalar
yalpi investitsiya deb ataladi.
Yalpi investitsiya - eski asosiy kapitalni yangilash (amortizattsiya) + ishlab chiqarishni
kengaytirish uchun asosiy kapitalni koʻpaytirishga sarflangan investitsiyadan iborat.
Sof investitsiya – yalpi investitsiyadan asosiy kapital amortizattsiyasining ayirmasiga teng.
Agar sof investitsiya musbat kattalikni tashkil etsa iqtisodiyot rivojlanadi.
Agar sof investitsiya nolga teng boʻlsa (investitsiya amortizattsiya summasiga teng), u
holda iqtisodiyot turgʻunlikka yuz tutadi.
Agar sof investitsiya manfiy miqdorga teng boʻlsa (investitsiya miqdori amortizatsiya
miqdoridan kam) u holda ishbilarmonlik faoliyati susayadi.
Real jamgʻarilgan kapitalning oʻsishi farovonlikni ortishiga olib keladi. Shu jihatdan
qarasak bugungi farovonlik kechagi investitsiyaning natijasi, bugungi investitsiya esa
jamiyatning ertangi farovonligini taʻminlaydi.
Lekin jamiyat oldida doimo bugungi va ertangi isteʻmolni qancha boʻlishini echish
muammosi turadi. Jamiyat bugun qancha koʻp investitsiya qilsa, ertaga boyroq boʻladi, aksincha
koʻproq isteʻmol qilinsa, kelajakda koʻproq isteʻmol qilish imkoniyati shuncha kamayadi.
Xorijdan kapital qabul qiluvchi tomonidan investitsiya muhiti modelini ishlab chiqish har
tomonlama asoslangan tashqi iqtisodiy aloqalarni aniqlab beruvchi vositadir. U orqali xorijiy
investorga taʻsir koʻrsatuvchi omillar toʻgʻrisida aniq tushunchalarga ega boʻlish, xorijlik
investorlarning hulq-atvorini har tomonlama anglash va mamlakatdagi iqtisodiy holatni chuqurroq
baholash imkoniyati paydo boʻladi. Bu jarayonlarning barchasi respublikamizning boshqa
davlatlar bilan dastlabki iqtisodiy munosabatlarini yoʻlga qoʻyish jarayonida chetdan kapitalni jalb
qilishda muhim ahamiyat kasb etadi.Xorijiy investitsiya ishtirokida amalga oshirilishi lozim
boʻlgan loyiha va dasturlarni ishlab chiqishda nafaqat oʻz manfaatlari bilan chegaralanmasdan
investorning maqsad va imkoniyatlari bilan hisoblashish alohida eʻtiborga loyiqdir. Investitsiya
muhiti tushunchasi oʻzining murakkabligi va mukammalligi jihatidan makro va mikro iqtisodiyot
darajasida koʻrib chiqiladi. Makroiqtisodiyot darajasida u kapitalni qabul qiluvchi mamlakatdagi
mavjud siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy holatlarni oʻz ichiga oladi.Makroiqtisodiyot darajasida
yondashilganda xorijiy investitsiyalarga nisbatan davlat siyosati, halqaro shartnomalar shartlarini
bajarish xorijiy mulkni milliylashtirish, turli masalalar boʻyicha halqaro shartnomalar tizimida
ishtirok etish davlat boshqaruv tizimilarining mustahkamligi, siyosiy rahbariyatning muqarrarligi,
davlatning iqtisodiyotga aralashish darajasi, iqtisodiy siyosatning mukammalligi, davlat
apparatining ish samaradorligi, banklar tizimining takomillashuv darajasi, pul muomalasi va davlat
byudjetining barqarorligi, davlatning ichki va tashqi qarzlari miqdori va boshqalar hal qiluvchi
oʻrinda turadi. Investitsiya muhitiga kapitalni qabul qiluvchi mamlakatning qonunlarida aks
ettirilgan toʻgʻridan-toʻgʻri xarajatlar va xorijiy firmalarining faoliyatini chegaralovchi yoki
taqiqlovchi omillardan tashqari, toʻliq aniqlanmagan baʻzi bir qoidalar va muvofiqlashtirilmagan
jarayonlarning mavjudligi salbiy taʻsir etadi. Mikroiqtisodiyot darajasida investitsiya muhiti bir
tomondan investor-firmasi va ikkinchi tomondan xorijiy investitsiyani qabul qiluvchi xoʻjalik
subʻektlari, yaʻni sotuvchilar, sotib oluvchilar, banklar hamda kasaba uyushma va boshqa jamoat
tashkilotlari oʻrtasidagi ikkiyoqlama munosabatlarni aks ettiradi. Bu darajada investitsiya iqlimi
umumlashtirilgan baholar iqtisodiy, huquqiy va madaniy jabhalarda yaqqol koʻrinadi. Makro va
mikroiqtisodiyot darajalari birgalikda yagona investitsiya muhitini tashkil etadi va potentsial
investorlar hamda kapitalni qabul qiluvchi tomonlarning boʻlajak munosabatlarini belgilab beradi.
Investitsiya muhiti obʻekt kategoriyasi boʻlib, har bir alohida olingan vaqt doirasida
investorlar uchun xaqiqatda mavjud boʻlgan shart-sharoitlar majmuasini aks ettiradi. Lekin hozirgi
sharoitda investitsiya muhiti faqat davlat organlari taʻsiri ostida shakllanmoqda. Albatta, bu
ishlarni amalga oshirishda jahon tajribasidan, jumladan xorijiy investitsiya bilan tashkil etilib,

yuksak iqtisodiy koʻrsatkichlarga erishgan kompaniya va firmalar tajribasidan kengroq

foydalanish kerak. Bu jarayonni amalga oshirishda milliy xususiyatlarni ham hisobga olish lozim.
Davlat hoqimiyatining taʻsirchanligi investitsiya muhitini aniqlovchi omillardan biridir.
Shundan kelib chiqib, har bir kapital jalb qiluvchi mamlakat maʻlum bir investitsiya tizimiga
egaligini taʻkidlash mumkin. Bu tizim huquqiy meʻyorlar va muassasalardan iborat xorijiy
investitsiyalarni qabul qilish tizimi va investitsiya muhitini oʻz ichiga oladi. Xorijiy kapitalni qabul
qilish tizimi investitsiya muhitining komponenti boʻlib xizmat qiladi va unga nisbatan mustaqil
ravishda tashkil etiladi. Chunki u investitsiya muhitini oʻzgartirishga qodirdir. Xorijiy
investitsiyalarni qabul qilish tizimi qabul qiluvchi tomonni xorijiy kapitalni milliy iqtisodiyotga
qulay ravishda kirib kelishini namoyon etsa, investitsiya muhiti kirib kelgan kapitalni mamlakat
ichida optimal ravishda oʻsib borish vaziyatiga baho beradi. Xorijiy investitsiyalarni jalb etish
orqali sanoatni yangi zamonaviy texnologiyalar bilan, qishloq xoʻjaligida qayta ishlovchi sanoat
majmuini va boshqa sohalarda tub oʻzgarishlar yasash mumkin. Shunday ijobiy ishlarni amalga
oshirish uchun xorijiy investorlarga qulay boʻlgan investitsiya muhitini yaratib berish kerak.
Investitsiya muhiti iqtisodiyotda yangi tushuncha emas, ammo mustaqil Oʻzbekiston sharoitiga
nisbatan ishlab chiqilmagan. Endi bu sharoitni yaratishga oʻrinishlar boʻlmoqda. Bir qator
rivojlangan davlatlar bu jarayonni ijobiy tarzda amalga oshirgan. Investitsiya muhitining
ahamiyati, amaliy jihatdan, qaysi boyliklar va yunalishlar tizimi asosida xorijiy investorlar faoliyat
yuritishlari toʻgʻrisida tushuncha beradi va shuning negizida xorijlik investorlarga nisbatan qanday
munosabatda boʻlishni ishlab chiqishga imkoniyat yaratadi. Investitsiya muhiti - juda keng
maʻnoda ishlatiladigan tushuncha boʻlib, investor tomonidan hisobga olinadigan barcha
muammolar va masalalarni oʻz ichiga qamrab oladi. Investor tomonidan maʻlum bir davlatga
investitsiya qilishning qulay va noqulay tomonlari baholanadi, shu bilan bir qatorda, oʻz kapitalini
kiritmoqchi boʻlgan mamlakat mafkurasi, siyosati, iqtisodiyoti va madaniyatiga katta ahamiyat
beriladi. Investitsiya muhiti har tomonlama chuqur tahlil qilinishi asosida investitsiya riski
aniqlanadi. Investitsiya muhiti va risk darajalari bir-birlariga teskari nisbatdadir. Investitsiya
muhiti qanchalik qulay boʻlsa, investorning tadbirkorlik riski shunchalik past darajada boʻladi va
bu investorlarning kirib kelishini koʻpaytiradi. Aksincha, investitsiya muhiti noqulay boʻlsa, risk
darajasi yuqori boʻladi. Bu esa investitsiya qabul qiluvchining sarf-xarajatlarining oʻsishiga olib
keladi. Shunday qilib, investitsiya muhitining holati faqat investor uchun emas, balki investitsiya
qabul qiluvchi uchun ham muhimdir.Hozir turli mamlakatlar va mintaqalar oʻrtasidagi investitsiya
uchun avj olayotgan raqobat kurashi nuqtai nazaridan investitsiya riski tushunchasini koʻrib oʻtish
zarur.
Investitsiya oqimlarining u yoki bu mamlakatlarga yunalganligi, shuningdek ularning real
xajmlari oxir-oqibat shu risklar bilan belgilanadi.
Umuman olganda investitsiya riskini uch toifaga boʻlish mumkin: