Dasturiy injinering

Ishlab chiqarish хarajatlarini o’zgarishi. 
Meh.
Bir. 
Miqdor 
(L) 
Umum
. 
mah- 
sulot 
(Q) 
Umumiy хarajat 
Qo’shim
-cha 
хaraj. 
(MC) 
O’rtacha хarajat 
Doi-
miy 
(TFC) 
O’zga- 
ruvchan 
(TVC) 
Umu- 
miy 
(TC) 
Doi-
miy 
(AFC) 
O’zga- 
ruvchan 
(AVC) 
Umu- 
miy 
ATC 
0 
0 
1000 
0 
1000 
--- 
--- 
--- 
--- 
1 
15 
1000 
250 
1250 
16,7 
66,7 
16,7 
83,3 
2 
40 
1000 
500 
1500 
10,0 
25,0 
12,5 
37,5 
3 
63 
1000 
750 
1750 
10,8 
15,9 
11,9 
27,8 
4 
76 
1000 
1000 
2000 
19,2 
13,2 
13,2 
26,3 
5 
85 
1000 
1250 
2250 
27,8 
11,8 
14,7 
26,5 
6 
90 
1000 
1500 
2500 
50,0 
11,1 
16,7 
27,8 
7 
91 
1000 
1750 
2750 
250,0 
11,0 
19,2 
30,2 
Bu jadval ma’lumotlarini grafikda aks ettirsak quyidagicha bo’ladi. 

---

11 
5)Ishlab chiqarish foydasi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar va xizmatlarga bo`lgan baholarning shakllanishi 
bilan talab va taklif nazariyasi mavzusida tanishgan edingiz.
Narx — (baho) tovar qiymatining pulda ifodalanishi. Narxni tovar qiymati belgilaydi, 
ammo bozor sharoitida u aniq qiymatdan yuqori yoki kam bo`lishi mumkin, bu esa 
bozordagi o`sha tovarga bo`lgan talab va uning taklifiga bog`liq bo`ladi. Tovar narxining 
darajasi, shuningdek, tovarning ijtimoiy foydaligi sifati va boshqa tovarlar o`rnini bosa 
olishi, muomaladagi pulning xarid quvvatiga xam bog`liq bo`ladi. Bozor iqtisodiyoti 
sharoitida baho yordamida korxonalar ishlab chiqarishni tashkil etishning asosiy 
muammolaridan biri — nima ishlab chiqarish kerakligini xal etadilar. Baho tovar taklifi, 
axolini to`lov qobiliyati, ishlab chiqarish resurslarini oshib yoki kamayib ketishi to`g`risida 
korxona egalariga axborot beradi.
Baxoning ya’na bir vazifasi qiymat o`lchovidir bunda qilingan xarajatlar va olingan 
natija (mahsuot yoki xizmatlar) biron bir narx yordamida hisob kitob qilinadi. 

---

12 
Rag`batlantirish vazifasi — foyda, tovar bahosi bilan uni ishlab chiqarish uchun 
ketgan xarajatlar o`rtasidagi farqqa teng bo`ladi. Muayyan baho sharoitida ko`proq foyda 
olish uchun xarajatlarni kamaytirish zarur. Shu sababli, korxonalar tejamli ish tutib 
xarajatni pasaytirishga xarakat qiladi. Buning uchun, ishlar chiqaruvchilar resurslardan 
ratsional foydalanishi ilg`or texnika va texnologiyani, mehnatni ilmiy tashkil qilishni, ishlab 
chiqarishga joriy qilishga majbur bo`ldilar. Baho yana bir taqsimlash vazifasini bajaradi. 
Ma’lumki korxonalarning olgan daromadi tovarning narxiga bog`liq. Muayyan xarajatlar 
qilingan sharoitda baxoni qiymatga nisbatan pastga va yuqoriga o`zgarishi foydaning ishlab 
chiqaruvchilar o`rtasuda har xil taqsimlanishga olib keladi. Buning natijasida bir xil ishlab 
chiqaruvchilarni daromadlari o`sadi, boshqalar esa tovar sotishdan zarar ko`radilar. 
Baholar tovar pul muomalasi shakli va realizatsiya qilinadigan mahsulot turiga muvofiq 
farqlandi, ammo bahoning har xil turlari bir-biri bilan o`zaro bog`liq va yagona tizimini 
tashkil etadi. Bularga: a) ulgurji baholar bilan firmalar o`z mahsulotlarini katta hajmda 
boshqa firmalarga yoki vositachilarga va ulgurji savdo tashkilotlariga sotadilar. Ulgurji baho 
korxonalarga ishlab chiqarish xarajatlarini qoplashni va zarur foydani olishni ta’minlab 
berishi zarur. b) tovarlar aholiga chakana baholar yordamida sotiladi. Bu baholarga davlat 
savdosi, ite’mol kooerasiyasi, kolxoz bozori, komission savdo baholari kiradi. Chakana baho 
darajasiga aholining real daromadlari bog`liq bo`ladi. v) xarid baholari qishloq xo`jalik 
mahsulotlarini davlat tamonidan sotib olishda ishlatiladi. g) dunyo baholari xalqaro savdo 
munosabatlarida qo`llaniladi. Baholar tovar ishlab chiqarishning rivojlanishiga o`zining 
vazifalari orqali ta’sir etadi. Korxonalarning ish faoliyatini aks ettiruvchi bir qancha 
ko`rsatkichlar mavjud. Ulardan birinchisi sotilgan mahsulot hajmi yoki korxonani yalpi 
maxsulotidir.Firma tomonidan bir yilda ishlab chiqarilgan mahsulotlar va xizmatllarni 
puldagi ifodasiga uning yalpi maxsuloti deyiladi. Masalan, korxona bir yilda 20 ming dona 
mahsulot ishlab chiqaradi va uni har birligini 300 so`mdan sotdi, unda korxona 
mahsulotini sotish hajmi yoki mahsulot 6 million so`mni tashkil etadi. (20 ming*300 
so`m=6 mln. so`m). 
Korxona faoliyatini aks ettiruvchi asosiy ko`rsatkichlardan yana biri bu firmani yalpi 
foydasi. Korxonani yalpi mahsulotidan uning ishlab chiqarishga sarf etilgan xarajatlari 
chegirib tashlanadi. Bizning misolimizda, agar biz korxonaning xarajatlari 3mln. so`mni 
tashkil etadi. (6 mln.—3 mln. so`m=3 mln so`m). 
Korxonani yalpi foydasidan u soliq to`lashi lozim va hamma to`lovlarni to`lab 
bo`lgandan so`ng qolgan qismi korxonani sof foydasini tashkil etadi. Agar biz ushbu 
to`lovlar 1 mln. so`mni tashkil etdi deydigan bo`lsak, unda korxonani sof foydasi 3-1=2 mln 

---

13 
so`mga teng bo`ladi. Ana shu sof foydani korxona mustaqil ishlatadi. U ishchilarni va 
xodimlarni moddiy rag`batlantirishga, ishlab chiqarishga, ijtimoiy sohaga va sug`urta 
fondlariga sarf etiladi. 
Sof foydani ishlatish yo`llarini tanlashga davlat sog`liqlari, soliq imtiyozlari, 
shuningdek iqtisodiy choralar bilan ta’sir ko`rsatadi. Foydani taqsimlash asosida butun 
jamiyat manfaatlarini, mehnat jamoalarining manfaatlari bilan muvofiqlashtirish, ularda 
o`z faoliyatini takomillashtirishdan, foydaning yaratilishi va undan ishlab chiqarishni 
kengaytirish, ijtimoiy rivojlantirish, ishchilarni moddiy rag`batlantirish uchun 
foydalanishdan manfaatdorlikni vujudga keltirishga ketadi. 
O`zbekistonda bozor manfaatlariga o`tilishi korxona va davlat o`rtasida o`zaro 
aloqalarning iqtisodiy asosini tubdan o`zgartirdi. O`zbekistonda soliqlar to`g`risidagi 
qonunga muvofiq hamma turdagi korxonalar uchun foydadan yagona soliq joriy etildi. 
Bunda to`lanadigan soliqning eng yuqori miqdori 50 % belgilangan. Davlatning amalgam 
oshirayotgan soliq siyosati, rivojlanishi zarur bo`lgan tarmoq korxonalariga ma’lum 
imtiyozlar ham ko`zda tutilgan. Shuningdek yangi texnika — texnologiyani o`zlashtirishga, 
ilmiy tadqiqot ishlarini amalgam oshirishga, tabiatni muhofaza qilish ishlariga sarf 
etiladigan mablag`larga ham imtiyozli soliq belgilangan. Korxonalarga foydadan olinadigan 
soliqdan tashqari yana, oborot solig`i, mahsulot sotish solig`i, eksport—import solig`i, 
tashqariga olib-chiqib ketiladigan xom-ashyo resurslarga solinadigan soliq turlari joriy 
etilgan. Korxonadan olingan foydani mutloq miqdori emas, uning foydaliligi darajasi yoki 
rentabilligi qiziqtiradi. 
Rentabellik — xo`jalik faoliyatining samaradorlik darajasini bildiruvchi 
ko`rsatkichlardan biri bo`lib, u ma’lum vaqt (yil, oy, kvartal) davomida ishlab chiqarish 
faoliyatining foydaliligi (yoki zararliligini) ko`rsatadi. 
Korxona rentabelligi olingan foydani qilingan sarflarga taqqoslash orqali aniqlanadi 
va u foizlarda ifodalanadi. Korxona umumiy xo`jalik faoliyati rentabelligini biror turdagi 
mahsulot ishlab chiqarish rentabelligi (p) quydagicha aniqlanadi: 

---

14 
foyda 
P`= —————*100 
joriy sarflar 
Xuddi shunga o`xshash ayrim mahsulot ishlab chiqarish rentabelligi (p) hisoblash 
mumkin, u quydagicha hisoblanadi: 
Mahsulot sotishdan olingan foyda 
P`=———————————————*100% 
Mahsulotga xarajatlar 
Undan tashqari mahsulotni sotish rentabelligi hisoblanadi, u quydagicha 
hisoblanadi: 
mahsulotni sotishdan olingan foyda 
P`=————————————————*100% 
Mahsulotga xarajatlar 
Undan tashqari mahsulotni sotish rentabelligi hisoblanadi, u quydagicha 
hisoblanadi: 
Foyda 
P`=——————*100% 
sotish xajmi 

---

15 
Rentabellik darajasini o`sishiga quyidagi omillar ta’sir ko`rsatadi; ishlab chiqarish 
unumdorligini oshishi, materiallar, yoqilg`i, xom-ashyo, asosiy fondlarni iqtisod qilish, 
korxona fondlarini aylanishini tezlashtirish, ishlab chiqarishga xizmat ko`rsatish va 
boshqaruvga sarflarni kamaytirish va h.k. 

---

16