Djurabayeva Z. A. Ona tili


Download 1.49 Mb.
Pdf ko'rish
bet52/214
Sana05.01.2022
Hajmi1.49 Mb.
#225945
1   ...   48   49   50   51   52   53   54   55   ...   214
Bog'liq
66onatilipdf

 
Topshiriq.  Alisher  Navoiy  ijodidan  olingan  she’rni  o‘qing,  unda  ilgari 
surilgan  g‘oya  haqida  suhbatlashing.  So‘zlardagi  unli  va  undosh  tovushlarga 
e’tibor bering. 
 
To hirsu havas xirmani barbod o‘lmas, 
To nafsu havo qasri baraftod o‘lmas, 
To zulmu sitam jonig‘a bedod o‘lmas,  
El shod o‘lmas, mamlakat obod o‘lmas. 
 
Olam  murakkab  ko‘rinishga  ega.  Uning  boshlanish  va  tugash  nuqtasi  hech 
kimga  ma’lum  emas.  Dunyodagi  narsalar,  voqea  va  hodisalar  son-sanoqsiz  va 
tuganmasdir.  Ular  ichida  harakatlanishi,  olamga  ta’sir  o‘tkazib,  uni  o‘zgartira 
olishi  bilan  INSON  yagona  jonzot  sanaladi.  Tabiatda  insonga  noma’lum  bo‘lgan 
va har doim uni o‘ylantirib kelgan muammolar ko‘p. Shulardan biri til masalasidir. 


Boisi  inson  olamni  tili  vositasida  his  qiladi,  o‘rganadi  va  biladi.  Bu  jarayon 
markaziy  nerv  sistemasiga  tana,  ta’m-maza,  ko‘rish,  eshitish  kabi  sezgi  a’zolari 
yordamida  uzatilgan  axborot  orqali  amalga  oshiriladi.  Qizig‘i,  bu  kabi  sezgi 
a’zolari  boshqa  jonzotlarda  ham  mavjud,  ammo  tirik  mavjudodlarning  eng  oliy 
shakli  sifatida  inson  ularda  bor  bo‘lmagan  yana  bir  betakror  va  mo‘jizakor 
qo‘shimcha  bilish  vositasiga  –  nutqqa  ham  ega.  Insonda  kelayotgan  ta’sirlarga 
javob qaytarish qobiliyati bor. Ilm-fanda bu xususiyatga birinchi va ikkinchi signal 
sistemasi  deb  qaraladi.  Birinchi  bilish  vositalarini  mashhur  ruhshunos  P.  Pavlov 
birinchi  signal  sistemasi,  keyingisini  esa  ikkinchi  signal  sistemasi  deb  nomlagan.  
Ikkinchi signal sistemasini namoyon etishda til muhim o‘rin tutadi.  
Til yaxlit bir butunlik sifatida o‘z ichida bir nechta tarkibiy qismlardan iborat 
bo‘ladi.  Mazkur tarkibiy qismlarning poydevorida nutq tovushlari turadi. Shunga 
ko‘ra tilni o‘rganish, eng avvalo, nutq tovushlarini o‘rganishdan boshlanadi.    
Nutqimizni  qismlarga  ajratadigan  bo‘lsak,  uning  oxirgi  bo‘linish  nuqtasi 
tovushlar bo‘ladi. Masalan, “Yoshlar jamiyatni harakatlantiruvchi asosiy kuchdir” 
jumlasi  yoshlar,  jamiyat,    harakatlantiruvchi,    asosiy,  kuchdir  so‘zlariga,  bu 
so‘zlar, o‘z navbatida, yosh-lar ja-mi-yat-ni ha-ra-kat-lan-ti-ruv-chi a-so-siy kuch-
dir bo‘g‘inlariga, bo‘g‘inlar esa yo-sh-l-a-r j-a-m-i-ya-t-n-i  h-a-r-a-k-a-t-l-a-n-t-i-
r-u-v-ch-i      a-s-o-s-i-y    k-u-ch-d-i-r  singari  tovushlarga  bo‘linadi.  Bo‘linishning 
oxirgi  nuqtasi  bo‘lgan  va  boshqa  mayda  bo‘laklarga  bo‘lish  mumkin  bo‘lmagan 
nutq bo‘lagi (akustik-artikulyatsion birlik) tovush hisoblanadi. 
Inson  o‘z  aqli,  tafakkuri,  fikrlash  qobiliyati  bilan  alohida  ajralib  turadi. 
Shuning uchun ham hazrat Alisher Navoiy bu haqda shunday deb yozgan edi: 
So‘z judo ayladi insonni hayvondin,  
Bilki, guhari sharifroq yo‘q ondin. 
Har bir inson o‘zi yashayotgan jamiyatning ajralmas bir bo‘lagi  sanaladi  va 
mazkur jamiyatning o‘zidan boshqa a’zolari bilan muntazam aloqada bo‘ladi. Bu 
aloqa nutq tovushlari (yozma nutqda esa harflar ketma-ketligi) yordamida amalga 
oshiriladi.   
Aloqa  jarayonida  axborot  uzatuvchi  –  so‘zlovchi,  eshituvchi  esa  tinglovchi 
sanaladi.  Tinglovchi  olamdagi  narsa  va  hodisaning  umumlashgan  obrazini 
so‘zlovchi uzatgan nutq tovushlari yordamida o‘zining miyasida tiklaydi va bunga 
munosib javob qaytara oladi. 
So‘zlovchi va tinglovchi o‘rtasidagi mazkur jarayon nutqiy faoliyat sanaladi. 
Nutqiy  faoliyat  insonlar  o‘rtasidagi  eng  muhim  aloqa  vositasi  sanalgan  til  orqali 
yuzaga chiqadi. Uning yozma ko‘rinishi ham mavjud.  
Shu o‘rinda til va nutqni farqlash lozim. Buni shveytsariyalik olim Ferdinand 
de  Sossyur  birinchilardan  bo‘lib  farqlagan  va  nutqiy  faoliyatning  til  va  nutq 
zidlanishi asosida amalga oshishini ta’kidlab ko‘rsatgan edi.  
Hali  voqelanmagan  imkoniyat  tarzidagi,  ma’lum  jamiyat  azolari  uchun 
barobar  xizmat  qiluvchi  ijtimoiy-ruhiy  aloqa  vositasi  –  til,  shu  tilning  muayyan 
shaxs nutqiy faoliyatida bevosita namoyon bo‘lishi, voqelanishi nutqdir. 
Til  va  nutq  umumiylik  –  xususiylik,  imkoniyat  –  voqelik,  mohiyat  –  hodisa 
tarzida bir-biriga zidlanadi va bunday zidlanish har bir til sathlariga xos birliklarda 
ham o‘z ifodasini topadi. 


Tilning  fonologik  (fonetik)  sathining  birligi  fonema  bo‘lsa,  fonemaning  real 
talaffuz  qilingan,  quloq  bilan  eshitilgan  ko‘rinishi  tovush  yoki  fon  (allofon) 
hisoblanadi. 
Til  belgilar  sistemasi  sifatida  o‘z  ichida  bir  qancha  bo‘laklarga    tarkibiy 
qismlarga  ajraladi.  Tilni  material  jihatidan  ta’minlab  turuvchi,  uning  tashqi 
tomonini gavdalantirib turuvchi eng muhim qismlairdan biri fonetikadir. 
Fonetika so‘z grekcha phone so‘zidan olingan bo‘lib, tovush degan ma’noni 
bildiradi va tilning tovush tizimini o‘rganadigan bo‘limi sanaladi. 
Avvalo,  til  tovushlari  va  nutq  tovushlarini  bir-biridan  farqlamoq  kerak.  Til 
tovushlari fonologiyada, nutq tovushlari fonetikada o‘rganiladi. 
Nutq  tovushlari,  ularning  bir-biriga  zidlanishi,  unli  va  undosh  tovushlar, 
tovushlarning  paydo  bo‘lish  qonuniyatlari,  rivojlanishi,  ularning  kombinator  va 
pozitsion o‘zgarishlari, bo‘g‘in va uning tuzilishi, urg‘u kabi hodisalar fonetikada 
o‘rganiladi. 
Nutq  apparati,  uni  tashkil  qiluvchi  a’zolar  ham  shu  bo‘limning  o‘rganish 
obyekti sanaladi. 
Shuni  alohida  ta’kidlash  lozimki,  fonetika  tabiat  va  jamiyatdagi  har  qanday 
tovushlarni  emas,  balki  ijtimoiy  qiymatga  ega  bo‘lgan  nutq  tovushlarinigina 
o‘rganadi. Shu jihatdan mazkur bo‘lim ilm fanning bir qator tarmoqlari, chunonchi 
falsafa, biologiya, anatomiya, fizika, psixologiya bilan chambarchas bog‘liq holda 
yashaydi. 
Nutq tovushlari tildagi so‘zlarning tovush qobig‘i hisoblanadi. Ularni talaffuz 
etmay  turib,  shuningdek,  eshitmasdan  turib  tevarak-olamdagi  narsa-hodisalar 
haqida muayyan tushunchalarga ega bo‘la olmaymiz. 
Real narsalar va hodisalar tovush yoki tovushlar kompleksidan iborat bo‘lgan 
yaxlit obraz shaklida ongimizda qayta gavdalanadi. Muhimi, tovushlarning ketma-
ketligi, o‘ziga xos ma’no zanjiri vositasida bizga axborot yetkazadi. Insonlar nutq 
tovushlari yordamida fikr berib, fikr oladilar. Fonetikada aynan mana shu hodisalar 
o‘rganiladi. 
Fonetika  leksika  va  grammatikaning  moddiy  asosi,  material  tomoni  sanaladi 
va  tilning  leksika,  morfologiya,  sintaksis  kabi  bo‘limlari  bilan  chambarchas 
aloqadadir. Shu bois, fonetikani yaxshi o‘zlashtirish boshqa bo‘limlarni ham bilib 
olish uchun yo‘l ochib beradi. 
Tilning tovush sistemasi ko‘p qirrali va murakkab hodisa sanaladi. Fonetikada 
tovushlar turli jihatdan bo‘yicha o‘rganiladi. Shunga asosan fonetikaning quyidagi 
bo‘limlari farqlanadi. 
1.  Umumiy  fonetika.  Bu  bo‘limda  fonetikaning  umumiy  tomonlari,  nutq 
tovushlari, ularning hosil bo‘lishi, turlari, tovush o‘zgarishlari o‘rganiladi. 
2.  Tarixiy  fonetika.  Bu  bo‘limda  muayyan  tilga  xos  bo‘lgan  tovushlarning 
tarixiy taraqqiyot yo‘li  o‘rganiladi. 
Tovushlarning  kelib  chiqishi  tildan  tilga  o‘zlashish  qonuniyatlari  analiz 
qilinadi. Masalan, o‘zbek tilining dastlabki bosqichlari uchun “a” lashish hodisasi 
xarakterli  hodisa  sanalar  edi. Keyinchalik  fors-tojik tilining  ta’sirida  o‘zbek  tilida 
“o”  tovushi  paydo  bo‘ldi  va  u  ona  tilimizdagi  singarmonizm  hodisasining 
susayishiga birmuncha ta’sir ko‘rsatdi (ata-ota, bala-bola, bardim-bordim kabi). 
3.  Qiyosiy  fonetika.  Fonetikaning  bu  bo‘limida  nutq  tovushlari  bir-biriga 
nisbatan qiyoslab o‘rganiladi. Bu jarayon uch ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. 


a) bir til ichidagi sheva va dialektlarga xos bo‘lgan nutq tovushlari bir-biriga 
solishtiriladi; 
b) qardosh tillarning tovush tizimi bir-biriga qiyoslab o‘rganiladi; 
v) turli sistemaga oid bo‘lgan tillardagi nutq tovushlari bir-biriga qiyoslanadi. 
4.  Tavsifiy  fonetika.  Bunda  ma’lum  bir  tilga  xos  bo‘lgan  fonetik  tizim 
bugungi  kun  nuqtai  nazaridan  o‘rganiladi.  Nutq  tovushlariga  sinxron  aspektdan 
turib baho beriladi. 
5.  Eksperimental  fonetika.  Bu  bo‘limda  nutq  tovushlari  maxsus  apparatlar, 
asboblar  yordamida  o‘rganiladi.  Ularning  tovush  kuchi,  qisqaligi  va  cho‘ziqligi, 
akustik xususiyatlari chuqur tekshiriladi. 
 

Download 1.49 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   48   49   50   51   52   53   54   55   ...   214




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling