Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Download 4.83 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- VI F Ə S İ L QAN QRUPLARI VƏ BİOKİMYƏVİ POLİMORFİZM
- Qan qrupuna görə atalığın təyini Cədvəl 17. Heyvanlar Sistemlər A B
- A ıH /D H Аз/D D H /D B/hAEıGG" ABVBOı В/ВОзА АТУ/ВОзА
- - / - - / - H / - - / - - / - - /
- 6.2. Əkizlərin immunoloji analizi.
(^T ® " l b o ' 9 9 '
в ' 9 9 '
8 * O b ' 9 Qa а mm g ' 9 0 °
a m o b ' 9 9 '
b o m в ' 9 9 '
b O O
b ' 9 0
"
' 9 0 a
" 0 1 * a m m * " 0 9 ' в m о ь " 0 0 "
" 0 0 " в т о ь ° Q 9 '
b o m a * 0 9 '
b o O b " 0 0 " ь o ma f " 0 0 " b o o b ŞəkU 32. Dılubnd çarpazlaşınada homoloji və qeyri-homolojı xromosomlann dav ranışım göstərən sxem (R.Quliyev. K.Əliyeva, 2002) 204
Şəkil 33. Drozofildə ginandromorfizm (Sinnota, Dennə və Dobıjanskiyə görə). Sol tərəf-dişi, sağ tərəf-erkək (R.Quliyev, K.Əliyeva, 2002) 205
c v . a i- i ■ x'*-
'4%
V;'': M J * "'•• £ ■ ■
V, VI F Ə S İ L QAN QRUPLARI VƏ BİOKİMYƏVİ POLİMORFİZM «Həyal çox ciddi qayda ilə diiziilmiiş fermenlativ proseslərin qarşılıqlı əlaqəsin dən başqa bir şey deyildir.» (R.Vilştetter, 1929) 6.1. Qan qrupları. 1900-cü ildə avstriyalı həkim Karl Landşteyner tərəfindən insanda qan qrupunun kəşf edilməsi və 1924-cü ildə Bernşteynin onların
növbələşməsi tipinin
mövcud olmasını müəyyən etməsi
immunogenetik müayinələrinin əsas prioritet istiqamətləri üçün çox mühüm zəmin yaratdı. 1936-cı ildə İrvin göyərçin hibridlərində antigenlərın quruluşunu öyrənərkən ilk dəfə olaraq
məvhumunu tətbiq etmişdir. İmmunitetdən bəhs edən ımmunologiya elmi ilə genetikanın qarşılıqlı dialektik vəhdət təşkil etməsi və onların birləşdirilməsi immuno- biologiya elminin inkişafına və onun praktikada geniş istifadə olunmasına olduqca böyük təkan verdi. Müasir dövrdə immunogenetika elmi mole- kulyar biologiya, immunologıya və genetikanın ən yeni üsulları və nailiyyətlərinə əsaslanan çox böyük sürətlə və geniş dıapozonlu dinamik inkişaf edən ən mütərəqqi və kompleks bir elm sahəsinə çevrilmişdir İmmunogenetika artıq hazırda orqanizmin ıınnıun cavabına, reaksiyasına genetik nəzarəti, orqan və toxumaların transplantasiyası zamanı ımmun qəbuletməməzliyi. antigen spesifikliyinin növbələşməsini. orqanizmlərin somatik hüceyrələrinin çoxmilyonlu populyasiyalarının
-
homeostazmm sabit saxlanmasını və davamlı inkişafının təmin olunmasının öyrənilməsi ilə məşğul olan ən perispektivli və bəşəri əhəmiyyətli elm sahəsidir. Qan qruplarının və biokimyəvi polimorfızmin elmi əsaslarının öyrənilməsi də məhz ımmunogenetikasımn ən ümdə tədqiqat obyektidir. Hələ 1900-cü üdə Erlix və Morgenrot keçilərin qanında fərdi uyğunsuzluğun olmasını müəyyən etmiş. İrvin isə kənd təsərrüfatı heyvanları və quşlarının immunogenetikasının əsaslı surətə öyrənilməsinin təşəbbüskarı olmuşdur Sonralar isə elmin bu sahəsinin daha da inkişaf etdirilməsində Ferquson və 206 Stromontun çox böyük xidmətləri olmuş və onlar ilk dəfə olaraq izoimmunizasiya və
heteroimmunizasiya üsulu ilə aldıqları immunospesifik serumun vasitəsilə iri buynuzlu heyvanların qanında 30-dan artıq antigen qrupunun olmasını k əşf etmişlər. Rus alimləri V.N.Tixonov, P.F.Sorokova, V.P.Pavliçenko, Z.l.Vaqonis və b. da həmin antigen qruplarının öyrənilməsi ilə məşğul olmuşlar. H azırda dünyanın bütün inkişaf etmiş ölkələrində immunogenetika elminin öyrənilməsi genetika elminin ən prioritet sahəsinə çevrilmişdir. H ər bir növün ayn-ayn fərdləri bəzi biokimyəvi genetik determinasiya əlamətlərinə görə bir-birindən fərqlənirlər. Bu fərdləri isə yalnız antigenlər sistemi formasında immunogenetik üsullarla aşkar etmək mümkündür.
- orqanizmə müxtəlif yollarla tətbiq olunduqda spesifik immunoloji reaksiyalar törədən, genetik cəhətdən uyğun olmayan xüsusi maddələrdən ibarətdir. Bir növə məxsus olan ayn-ayn fərdləri bir-birindən fərqləndirən antigenlər
adlanır. Orqanizmdə antigenlərin təsiri nəticəsində sintez olunan və zülallardan təşkil edilən spesifik maddələr
adlanır. Heyvan və quşlann qan qrupunda olan fərqlər eritrositlərin səthində mövcud olan antigenlərə əsasən təyin olunur. Antigenləri bəzən də qan amilləri adlandırırlar. Bir lokusla nəzarət . olunan qan amilləri-antigenlər qan qruplarının genetik sistemi, bir fərdin bütiin qan qruplarının məcmuu isə qanın tipləri adlanır. K Landşteyner və onun davamçıları müəyyən etmişlər ki, insanın eritrositlərində 2 qrup antigen . (aqqlyutinogen) -A və В və qan zərdabında 2 qrup aqqlyutinin-anti-A və anti-B-vardır. Bu amillərin müxtəlif formada birləşməsi nəticəsində qan qrupları mövcud olur: 0(1), A(II), B(III) və ABO(İV). ABO sistemi üzrə insanın qan qrupu aşağıdakı kimidir: Eritrositlərin antigenləri-AB, А, В, O. Zərdabın izoaqqlyutininləri- anti-A, anti-B, anti-AvəB yoxdur. Antigen və antitellər fərdi növdaxili fərqə malik olduğu üçün onları izoantigenlər və
izoantitellər, immunologiyanm bu istiqamətini öyrənən elm sahəsi isə
adlanır. İnsanda qanköçürmə zamanı donorun (qan verənin) və resipiyentin (qan alanın) qan qrupu nəzərə alınmadan qan köçürüldükdə eritrositlər bir-biri ilə yapışaraq (aqqlyutinasiya olunaraq) resipiyentin ölümünə səbəb ohır. Qanköçürmə zamanı qan qrupunun nəzərə alınması insan üçün həyati vacib məsələdir. Bu zaman köçürülən qanın eritrositar antigeni resipiyentin qanındakı aqqlyutininlə reaksiyaya girməməlidir. ABO(IV-qrup) qan qrupuna malik olan adam lar universal resipiyent olduğundan onlara istənilən qanı köçürmək olar. I-qrup (O) qanı olan adamlar A və В antigeninə malik olmadığı üçün universal donorlar sayılır və onların qanı istənilən resipiyentə köçürülə bilər. Qan qrupu antigenləri irsi xarakter daşıyaraq nəsildən nəsilə keçir. İnsanın qan qrupu A ,B ,0 adlanan genlərin nəzarəti altında olur və tənzimlənir. Son zamanlar insanın qan qrupunu təyin etmək üçün izohemaqqlyutinasiya senımu əvəzinə daha səmərəli və partativ monoklonal anti-A və anti-B quru (liofilizasiya olunmuş) diaqnostiki soliklon antitelindən istifadə olunur.
Həmin antitel siçan xətlərinin hüceyrələrindən alınır, antigenlə 2,5 dəqiqəyə aqqlyutinasiya reaksiyası əmələ gətirir. Soliklon anti-A və anti-B antiteli ayn-aynlıqda bir
damla müayinə
edilən qanla
qarışdırılır və
aqqlyutinasiyamn əmələ gəlməsinə görə qan qrupu təyin olunur. Hər iki dam lada aqqlyutinasiya reaksiyası mənfi olduqda qan 1(0), anti-A antiteli ilə müsbət nəticə almdıqda-II(A), anti-B-ilə-HI(B) və hər iki antitellə (anti-A və anti-B) aqqlyutinasiya alındıqda isə-IV(AB) qrupuna aid edilir. Solik- lonun yararlıhq müddəti 3 ildir. İnsanlarm patologiyasında K .Landşteyner və Biner tərəfindən (1940) kəşf edilən
olduqca böyük rolu vardır. Müıəlliflər bu amili
meymununun qanım müayinə edərkən aşkar etmişlər. Sonralar müəyyən edilmişdir, bu amil insanda rezus xəstəliyi əmələ gətirir və körpə uşaqlarda ölümlə nəticələnən sardıq xəstəliyinə səbəb olur. Bu xəstəliyin səbəbi ata və ananın genotipinin uyğunsuzluğu nəticəsində yaranan
immunoloji ziddiyyət (konflikt) sayılır. Belə ki, atanm eritrositinin səthində müsbət rezus amili (Rh+), anada isə - mənfi (Rhr) olduqda ana bətnində inkişaf edən embriona irsi olaraq atadan keçən Rh+ amili ananın qanında antitel sintezinə səbəb olur və onlar ananın Rh- antigeni ilə dərhal aqqlyutinasiya reaksiyasına girərək uşağın eritrositlərini parçalayır və he- molitik sarılıq yaranır. Beləliklə, bu xəstəlik ananın qanındakı Rh- an- tigeninə qarşı yaranan antitellə embrionun eritrositlərinin səthindəki atadan ona verilən R h+ antigenləri ilə reaksiya əmələ gətirməsi nəticəsində baş verir. Hamiləliyin son dövründə ananın qanında dölün R h + antigeninə qarşı sintez olunan antitelin miqdarı çox artığından və titri yüksək olduğundan reaksiya sürətlənir və embrion tələf olur. Rh-qanköçürmə zamanı da neqativ nəticə törətdiyinə görə donorun və resipiyentin qanında qan qrupu ilə yanaşı onun uyğunluğu da mütləq nəzərə alınmalıdır. Rezus amili nigah zamanı nəzərə alınan ən əsas tibbi göstərici sayılır. Nigaha girən gənclərin hər ikisinin qanında Rh ya müsbət (Rh+), ya da mənfi (Rh-) olmalıdır. Əks təqdirdə ananın orqanizmində yaranan immun konflikt (ziddiyyət, antogonizm) uşağın mütləq ölümü ilə nəticələnə bilər. Hazırda rezus-antigenlərin böyük qrup sistemləri aşkar olunub. Onlardan R ho (D), R h (Ç), Rh (E) ilə ifadə olunan antigenlər daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. Lakin onlardan ən fəalı Rho (D) antigeni sayılır. ABO və Rh qruplu antigen sistemi ilə yanaşı eritrositlərin səthində çoxlu sayda digər antigen amilləri-M,N,P,X və s.-də aşkar olunmuşdur. Lakin bunlara qarşı norm al antitellər sintez olunmur. Buna baxmayaraq onlar irsi olaraq nəsildən nəsilə verilən immunoloji göstərici olduğu üçün məhkəmə ekspertizası və antropologiya zam anı nəzərə alınır. Heyvan populyasiyalannda doğulan hər bir yeni fərdin qan qrupu heç vaxt dəyişilmir, genetik cəhətdən sabit saxlanmaqla, ona saxlan ma,yemləmə şəraiti və xarici mühit amilləri neqativ təsir göstərmir. Qan qruplarının genetik sistemləri və antigenlər latm əlifbası ilə hərflərlə (A,B,C və s.) işarə edilir. Lakin heyvanlarda çoxlu sayda antigenlər olduğu üçün onlar xüsusi işarələr (A, B, C və s.) və rəqəmlərlə (Aı, Аг, Аз və s.) ifadə
olunur. Bir çox qan qrupu antigenləri 10-a qədər antigendən təşkil olunan müəyyən fenoqruplarda növbələşir. Qan qruplarının növbələşməsi. Bütün növ heyvanlarda qan qruplarının genetik sisteminin allelləri başlıca olaraq kodominantlaşma, yəni hetero- ziqotda hər iki genin fenotipik baş verməsi yolu ilə növbələşir. Resessiv allel- lər isə olduqca nadir hallarda müşahidə olunur. Kənd təsərrüfatı heyvanla rında bütün qan qruplan sistemi autosom larda lokalizasiya olunur. Mü rəkkəb qan qrupu sistemlərində (B və C qrupuna malik olan qaramalda) antigen faktorları bəzi sublokuslarla nəzarətə alınır. C - qan qrupu sistemi iki seriya allel genetik determinantdan (Cj, C2, Cı", C2" və Xı, X 2 ,
Fıo) təşkil edilir. C-sistemlərinin təhlili zamanı onlarda D N T-nin hissələrinin uzunluğu 0,3 santimorqan (B-sistemdə isə - 0,7) təşkil edir. Q an qruplarında növbələşmənin üç əsas qaydası mövcuddur: - Hər bir fərd qan qrupu sistemində ata və anadan alman iki allelin yalnız birini növbələşdirir; - Valideynlərdən hər hansı birində müşahidə olunmayan antigenlərə malik olan hər hansı bir fərd həmin valideyn cütlüyünün nəsli (törəməsi) hesab edilmir; - Bir antigenə görə homoziqot olan fərd (məsələn, F/F) əks istiqamətli . antigenə malik olan homoziqot fərdin (v/v) törəməsi sayıla bilməz. Qan qruplarım təyin etmək üçün reagentlərin alınması. Heyvanlarda və quşlarda zülal antigenlərinin immunoloji spesifikliyi aşağıdakı üsullarla təyin olunur: - Polipeptid zəncirlərin amin turşularının ardıcıllığını müəyyən etməklə (bəzən bir neçə amin turşusunun dəyişməsi antigeni dəyişdirə bilir); - Zəncirin qurtaracaq (son ucu) amin turşusunu müəyyənləşdirməklə; - Zəncirdə zülal molekulunun ikincili quruluşa malik olmasının aşkarlanması ilə; P o l i p e p t i d z ə n c i r l ə r d ə ə n
f ə a l s ə t h i s a h ə l ə r i n
a ş k a r o l u n m a s ı i l ə ( b i r a n t i g e n ç o x l u s a y d a d e t e r m i n a n t q r u p a m a l i k o l a b i l ə r ) . Antigenlər əsasən immunobioloji (seroloji) reaksiyalarla (antigen - antitel) aşkar edilir. İri buynuzlu heyvanlarda və qoyunlarda antigen - anti- tel əlaqəsi hemoliz reaksiyası (eritrositlərin stromasının parçalanması və he- moqlobinin onlardan xaric olunması), donuzlarda isə -
(eritrositlərin yapışması) və hemoliz reaksiyası ilə təyin edilir. Qan qrupu sistemləri. İmmunoloji reaksiyalar vasitəsilə kənd təsərrüfatı heyvanları və quşlarında aşağıdakı m iqdarda qan qrupu sistemləri aşkar olunmuşdur: İri buynuzlu heyvanlarda - 1 2 Q o y u n l a r d a - 1 6
A t l a r d a - 9 D o n u z l a r d a - 1 7 İ t l ə r d ə - 7 Q u ş l a r d a - 1 4 209
Bu sistemlərdən ən mürəkkəbi iri buynuzlu heyvanlarda müxtəlif kombinasiyalarda 500 allellər əmələ gətirən və 40 antigendən ibarət olan B- qan qrupu sistemidir. Üçdən artıq allellərə malik olan qan qrupu sistemləri
adlanır. Həmin qrupa iri buynuzlu heyvanlara B- sistemindən əlavə, həm də C, S, A, donuzların -E , L, M va q o y u n lara - B, A, C sistemləri də aiddir. İri buynuzlu heyvanların J-qan qrupu sisteminin insanın və donuzların A və qoyunların - R qrupu, В və C sistemlərinin qoyunların eyni adlı, S-sisteminin isə M-sistemı ilə immunogenetik yaxınlığı vardır. İri buynuzlu heyvanlarda J-qan qrupu sisteminin hemoqlobinin (Hb) və В - laktoqlobulinin (B lq) lokuslan ilə əlaqəsi Mövcuddur. Heyvan və quşlarda qan qrupu sistemlərinin əsas praktiki əhəmiyyəti bu sistemə əsasən onların əcdadlarının təyin olunm asından ibarətdir. Heyvanlarda əcdadın başqa empirik üsullarla təyin olunması zamanı ən azı 20% səhvə yol verilir. Heyvan və quşların mənşəyinin təyin olunmasının etibarlılığına nəzarət aşağıdakılara əsasən həyata keçirilir: - Antigen amillərinin kodom inant növbələşməsinə; - Ontogenez prosesi ərzində onların dəyişilməməsinə; - M onoziqot əkizlər müstəsna olmaqla, praktiki cəhətdən növün iki fərdində qan qrupunun çoxlu sayda kombinasiyalarının müxtəlif olmasına əsasən (cədvəl 17). Qan qrupuna görə atalığın təyini Cədvəl 17. Heyvanlar Sistemlər A B C Qanın tipi Törədici № 1 Törədici № 2 Ana Buzov A ı/D H A ıH /D H Аз/D D H /D B/hA'E'ıG'G" A'BVBOı В/ВОзА АТУ/ВОзА CıE/Xı W/RWX 3
3
Buzovun atası 2 №-li törədicidir Cədvəldən göründüyü kimi, bu təcrübədə buzovun atası 2 №-li törədici olmuşdur. Həmin təcrübə zamanı inək birinci və ikinci dəfə müxtəlif törə dicilərin sperması ilə mayalanmışdır. H ər iki törədicinin qan qruplarında D H allelləri olduğu üçün buzovun atasının müəyyən olunması qeyri- mümkündür. B-qan qrupu sistemində buzov anadan birinci BChA' (nəzərdə tutulan atada bu allellər yoxdur) və 2 №-li atadan isə ikinci A'B' allellərini (bu allellər l№-li törədicidə yoxdur) almışdır. Buna görə də belə qənaətə
gəlmək olar ki, buzovun atası məhz 2№-li törədicidir. Bu nəticə buzovda C- sistemində W allelinin olmasını bir daha təsdiq edir. F -V sistemində də törədici №-l F/F allelinə görə homoziqot və buzov V/V allelinə görə homoziqot olduqlan üçün birinci törədici buzovun atası ola bilməz. 6.2. Əkizlərin immunoloji analizi. Bir ziqotadan inkişaf edən əkizlər monoziqot, yaxud
biryumurtalı, iki mayalanmış yumurta hüceyrəsindən inkişaf edənlər isə
və ya ikiyumurtalı əkizlər adlanır. Monoziqot əkizlər həmişə eyni cinsiyyətli (hər ikisi erkək, yaxud dişi) olub, uyğun qan qrupu sisteminə malikdir. Müxtəlif cinsiyyətli əkizlər isə həmişə diziqot olub, müxtəlif qan qrupu sisteminə malikdir. İri buynuzlu heyvanların 2-3%- i əkiz bala doğur, onların 50%-i isə iki cütlü cinsiyyətli olur (25%-erkək, 25%-dişi fərdlər). Ümumilitkdə əkizlərin sayının yalmz 10%-ni monoziqot əkizlər (erkək və dişilərin sayı bərabər olur) təşkil edir. İri buynuzlu heyvanların əkizlərinin qan damarlarının 90%-də
baş verərək, bu zaman diziqot əkizlərdə epitrositlərin
müşahidə olunur (şəkil 34). İki müxtəlif tipli eritrositlərin qarışması
adlanır. Qazanılmış immunoloji tolerantlıq nəzəriyyəsinin əsasını qoyan bu proses ilk dəfə olaraq 1945-ci ildə Ouen tərəfindən iri buynuzlu heyvanla rın əkizlərində müşahidə edilmişdir. Em brional inkişaf zamanı qan dam ar larının anostomozu nəticəsində genotiplərə uyğun olaraq iki tip eritrositlər və antigenlər əmələ gəlir. Lakin ontogenezin başlanğıc mərhələsində eritrositlərin mübadiləsi ilə əlaqədar olaraq əkizlərdə kənar antigenlərə qarşı antitellər sintez olunmadığı üçün onların bütün həyatı boyu orqan və toxumaların köçürülməsi mümkün hesab edilir və
adlanır. İki cinsiyyətli əkiz buzovların 90%-də dam arların anostomozu nəticəsində dölsüzlük - frim artinizm baş verir və onlar sürüdən çıxdaş olunur. Ximer yumurtalıq hüceyrələrində XX-erkək cinsiyyət tipinin inkişaf etməsi
•hüceyrələri tərəfindən hazırlanan H - F antigenləri ilə müəyyən edilir. Qan qrupu sistemlərinin köməkliyi ilə 98%-ə qədər diziqot cütləri aşkar etmək mümkündür. Eritrosithrin ximeriznd əsasan qoyunlarda, donuzlarda və çox nadir hallarda isə insanlarda aşkar olunur. Qan qrupları və digər biokimyəvi polim orf sistemlərin köməkliyi ilə ev heyvanları və quşlarının təkamül tarixini, cinslərin qohumluq əlaqəsini və
mənşəyini, genetik quruluşunu və
cinsdaxili differensiasiyasını (təfriqini), plan laşdırmanın aparılması və seleksiya prosesinə nəzarət öyrənilməsi və s. həyata keçirilir. Qərbi A vropanın hernsey cinsi müstəsna olmaqla, südünün yağlılıq faizi yüksək olan bütün qaram al cinslərində müşahidə olunmayan (3- allellərinə malik yeganə
süd məhsuldarlığı ilə səciyyələnir. Cersey inək cinsinin qan qrupu sistemində
- antigenlərinin nisbəti çox yüksək olur. Qan qruplan vasitəsilə hollandiya və xolmoqor qaram al cinslərinin genetik qohumluq əlaqəsini də müəyyənləşdirmək mümkün olmuşdur. Qan qruplan da digər biokimyəvi polimorf sistemlər kimi ev heyvanlarının təkamül tarixinin,
Download 4.83 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling