O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘RÒa maxsus òA’lim vazirligi o‘RÒa maxsus, kasb-hunar òA’limi markazi
Download 1.29 Mb. Pdf ko'rish
|
epidemiologiya va tibbiy parazitologiya
q
n a d i r a lt a b a s o n u m o r a z o ) b i r a z a n . Parazit populatsiyasi aylanib yurgan chegaralarda odamlar- ning hududiy, ijtimoiy yoshi va turmush sharoiti, guruhlarining (tuzilishi boyicha moyillik darajasi) vaqtinchalik ozgarishi, ka- sallik qozgatuvchilari hayot faoliyatiga bogliq bolmagan holda roy beradi. Bunday guruhga kiruvchi kishilarning kasallikni yuq- tirish xususiyatlari ularning turli xil hududlarda yashashi, yoshi jihatdan farqlanishi va tashqi muhit omillarining ozgarib turishiga bogliq. Ularning immunitet boyicha geterogenliklari kasallik qoz- gatuvchilarining aylanib yurishi natijasida ozgarib turadi. 22 Òugilish va ijtimoiy jarayonlar odamlar, aholi guruhlarining doimiy ravishda gorizontal va vertikal ravishda aralashib turi- shiga olib keladi. Bu esa, ularning geterogenliklari, shu jumladan, immunitetlari boyicha ozgarishiga sabab boladi. Bu jarayonlar kasallik qozgatuvchilarining yuqish mexanizmi faoliyatiga tasir qiluvchi jarayonlar bilan birga parazit kasallik qozgatuvchi- larining yashash muhitlari xilma-xil bolishini belgilaydi. Bunday ozgarishlarga kasallik chaqiruvchilari ozining adaptatsion xusu- siyatlari bilan javob qaytaradi. Parazit kasallik qozgatuvchisining ozgaruvchanligi, av- valo, xojayin populatsiyasidagi yashash muhiti ozgarishi sa- babli yuz beradi. Parazitlarning shakllangan biologik tur sifatida yashash muhitiga moslashishida tur shakllanishining evolutsion jarayonida ishtirok etuvchi barcha tanlanish xillari ishtirok etadi. Òanlashning uch turidan eng ahamiyatlisi yonaltirilgan va mustahkamlovchi tanlash turlaridir. Yonaltirilgan tanlanish pa- razitning yashash muhiti ozgargandagina tasir qiladi va bunda muhitning yangi komponentlari geterogen kasallik chaqiruvchi- lari malum qismining yashashi uchun ijobiy tasir otkazadi. Tanlanish turining tasiriga yashash muhiti ozgarishi boshlanish davridan shu paytgacha nisbatdan gomogen bolgan popula- tsiyasining geterogenlik generatsiyasi qarshilik korsatadi. Bunday sharoitlar qozgatuvchilarning mikropopulatsiyalari va infeksiya- dan keyin hosil boladigan immunitet bilan tugaydigan infeksiya jarayonida paydo boladi. Infeksion jarayon avj olgan paytda immunitet shakllanishining boshlangich davridan shu paytgacha, asosan, virulent shtamm- laridan iborat bolgan kasallik qozgatuvchilarining mikropopu- latsiyasi geterogenligi oshib boradi. Rekonvalessent organizmida kasallik chaqiruvchilarining virulent turlari nobud boladi va or- ganizm virulent qozgatuvchilardan ozod boladi. Geterogen qozgatuvchilarning mikropopulatsiyasidan ham virulentli turlarning yonaltirilgan tanlanishi yuz beradi. Kam vi- rulentli mikropopulatsiya mustahkamlovchi tanlanish turi yor- damida shu yashash muhitida mustahkamlanib oladi. Shunga mos ravishda bunday immun bolgan organizmda mikropopulatsiya- ning nisbiy gomogenligi vujudga keladi. Butun populatsiyalar uchun shunday ozgarishlar epidemik jarayonning borishida vujudga keladi. Epidemiyaning boshlanish davrida qozgatuvchilarning yuqori virulentli epidemik varianti aylanib yuradi. Qozgatuvchilar zanji- 23 riga yangi immuniteti bolgan organizmlarning qoshilishi qoz- gatuvchilar uchun yangi yashash muhitini yaratadi va ularning geterogenliklari oshib boradi. Shu tariqa yonaltiruvchi tanla- nish yordamida immuniteti bolgan odamlar organizmida ham virulentli variantlar hosil boladi va shundan song bu variant immuniteti bolgan jamoalarda mustahkamlovchi tanlanish yor- damida mustahkamlanib oladi. Hayot faoliyati jarayonida immuniteti bolgan jamoalar orasidagi bazi rekonvalessentlar organizmida immunitet asta-sekin yoqola boradi. Yangi tugilgan avlod organizmida ham immunitet yoqligi sababli, kasallik chaqiruvchilari uchun yashash muhiti ozgarib boradi. Kasallik qozgatuvchilari uchun yashash muhitining shu kabi ozgarishi gorizontal aralashishi, yani yangi jamoalarning vujudga kelishi migratsiya kabi jarayonlar natijasida ham yuz beradi. Kasallik chaqiruvchilarining yuqish mexanizmi doimiy ra- vishda faollashib boradi. Oqibatda, virulentli kasallik chaqiruvchi- lar zanjirida asta-sekin immuniteti bolmagan kishilar qatlami ham kopayib boradi. Bunga javoban nisbat gomogen bolgan kam virulentli qozgatuvchilar populatsiyasi geterogenligida genera- tsiya yuz beradi. Shundan song, yuqori virulentli shtammlarning yonaltirilgan tanlanishi kuzatiladi. Bu jarayon sirtdan biron-bir tasir bolmagan holda kasallik qozgatuvchilar zanjirida yetarli miqdorda immuniteti bolgan qatlam toplanguncha davom etadi va jarayonda yangi ozgaruv- chanlik davri boshlanadi. 1.2.2. EPIDEMIK JARAYONNING DAVRIYLIGI Epidemik jarayon rivojlanishining davriyligi. Epidemiya orasi- dagi davrning epidemiya davri bilan almashinishi togrisida epi- demiologiyada empirik tasavvur shakllangan. Ilgari kasallik uchramagan joylarda kasallik paydo bolishi, uning tarqalish tezligiga ijtimoiy va tabiiy sharoitlarning tez- lashtiruvchi yoki sekinlashtiruvchi tasir korsatishi va natijada, epidemik jarayon rivojlanishida miqdoriy ozgarishlarning yuz be- rishi ananaviy ravishda xastalikning tashqaridan olib kirilishi bi- lan tushuntirib kelingan. Kasallikning ortib ketishi uni tashqari- dan olib kelganlarni ajratib qoyishda kechikish va yashirin ka- sallik tashuvchilarni aniqlanmaganlik bilan izohlanadi. Umuman olganda, bunday hollar ham bolishi mumkin. 24 Parazitar sistemada davriy ozgarishlar kasallik tarqalishidan ancha oldin boshlanadi, shuning uchun kasallik profilaktikasi boyicha otkaziladigan tadbirlar kasallik qozgatuvchilari populatsiyasidagi davriy ozgarishlarga mos ravishda otkazilishi kerak. Kasallik chaqiruvchilari populatsiyasining sikli quyidagi davrlardan iborat: kasallik qozgatuvchilari rezervatsiya davri va epidemik shtammning tarqalish davri. Bular orasida epidemik va rezervatsiya davri hamda shtammlarning paydo bolishi mavjud epidemik jarayon vaqt boyicha davriyligining yorqin misoli uning mavsumiyligi. Epidemiya tolqinli pasayishi bilan boshlanib, yana qayta epidemiya boshlanishigacha bolgan davrni oz ichiga olgan rezer- vatsiya davrida kasallik chaqiruvchilari xojayin populatsiyasi- ning bazi oziga xos immunologik gemeostazga ega bolgan indi- vidlari organizmida saqlanib qoladi. Odamlarning geterogen populatsiyalari orasida yana shunday individumlar bolgan tur antroponoz kasallik qozgatuvchilari tabiatda tur sifatida saqlanib qoladi. Kasallik chaqiruvchi bazi turlari tashqi muhitda saqlanib qolishi ham mumkin (vabo vibrionlari). Rezervatsiya davri kasallik chaqiruvchilarining populatsiyasi son jihatidan eng kam bolgan davr hisoblanadi. Virulentlik bel- gisi boyicha bu populatsiya nisbatan gamogendir. Immuniteti bolgan organizmda kasallik chaqiruvchilarining kam virulentli varianti saqlanib qoladi. Rezervatsiya davri kasallik chaqiruvchi- larni biologik tur sifatida saqlab qola olmaydi. Shuning uchun evolutsiya jarayoni kasallik chaqiruvchilari immunologik tuzili- shida ozgarish roy berishi bilan bogliq, rezervatsiya varianti- dan epidemik shtammlarga ozgara olish xususiyatiga ega bolgan bu ozgarish dastlab epidemik jarayonning kechishida belgisiz otadi. Bunday ozgarish dastlab rezervatsion varianti geterogen- likdan generatsiya yuz berishi va yashash muhitiga moslashgan virulent variantning tanlanishi bilan boshlanadi. Bu davrni epi- demiya oldidan odamlar orasidagi immunologik siljish va infek- siyaning manifest korinishlari paydo bola boshlagani bilan pay- qash mumkin. Kasallik paydo bolishi va uning kopaya borishi kasallik qoz- gatuvchilarining shakllangan shtammlari aylanib yurganidan darak beradi. Epidemik tarqalish davri ham rezervatsiya davri singari kasallik qozgatuvchilarining biologik tur sifatida saqlanib 25 qolishini taminlay olmaydi. Shuning uchun ham epidemiya davom etayotgan paytdayoq geterogenlik generatsiyasi bosqi- chidan otuvchi va populatsiyaning gamogenligiga hamda son jihatidan kamayishga olib keluvchi rezervatsiya varianti hosil bola boshlaydi. Epidemik jarayonning namoyon bolishida bu hol kasallik- ning asta-sekin kamayishi va butunlay yoqolishi bilan ifodala- nadi. Epidemik jarayonning makon boyicha davriyligi hududlar boyicha turli va ijtimoiy guruhlar orasida kasallanishning turlicha tarqalishi bilan ifodalanadi. Bu xojayin va parazit populatsiyalari geterogenligining po- pulatsiyalar qayta taqsimlanishi natijasidir. Vujudga kelgan sha- roitga qarab, ayni bir paytda guruhdagi odamlar orasida epidemik holat rezervatsiya davriga mos kelsa, boshqa guruhdagi odamlar orasida epidemik jarayonning boshqa davrlariga togri kelishi mumkin. Epidemik jarayon makon boyicha davriyligi namoyon bo- lishida jamoaning moyillik darajasi boyicha geterogenligi ozgarishi va bir jamoadan ikkinchisiga kasallik chaqiruvchilarini otkazishi bilan ifodalanuvchi populatsiyalararo aloqalar ahamiyati kattadir. Epidemik jarayon rivojlanishining davriyligi parazit va xojayin populatsiyasi ozaro munosabatlari ozgaruvchan bolgan sharoitda ichidan oz-ozini boshqarish natijasidir. Òurli xil kasallik qozgatuvchilarining ekologik aloqalari turli- cha bolishi parazitar sistemasining davriy ozgarishini boshqa- ruvchi shart-sharoitlar turli xil bolishini belgilaydi. Lekin rezer- vatsiya davridan epidemik variantning paydo bolishi davriga oti- shini belgilovchi umumiy omil, bu qozgatuvchilar aylanib yurgan zanjirda populatsion immunitetning kuchsizlanishidir. Epide- miya davridan rezervatsion shtammining paydo bolish davriga otishida esa, populatsion immunitetning osishi kuzatiladi. Ka- sallik qozgatuvchisining epidemik variantini vujudga keltiruvchi sharoitlarni uch guruhga ajratish mumkin: a) odamlarning turli xil tabiiy va suniy kochib yurishlari migratsiya; b) kasallik qozgatuvchilarining yuqish mexanizmini faol- lashtiruvchi sharoitlar; d) odamlarning kasallikka moyilligini oshiruvchi sharoitlar (immunitet pasayishi, rezistentlik). 26 Oqibatda, har uch guruhdagi sabablar kasallik qozgatuv- chilari aylanib yurgan zanjirda moyilligi yuqori bolgan qatlam- ning vujudga kelishiga olib keladi. Bu esa, ular populatsiyasi ichida qayta tuzilish uchun signal hisoblanadi. Yuqorida keltirilgan sharoitlarning birinchi guruhi aerozol antroponoz kasalliklar guruhidan epidemik jarayon davriyligini tahlil qilganda namoyon boladi. Ikkinchi guruh esa, ichak va transmissiv kasalliklarda epidemik jarayonning davriyligini tahlil qilganda osonroq aniqlanadi. Uchinchi guruhdagi sabablar toliq ajratib qoyilgan jamoadagi epidemik rezervatsiya, songra qoz- gatuvchi verulentligining tarqalishiga yordam beruvchi sharoitlar mavjud bolsa, osha yerda rivojlanadi. Parazitar sistemaning davriyligi ifodasi epidemik jarayonning turli jamiyatlarda odamlar guruhlarining yashash sharoitlari, fao- liyati, aholi zichligi, turli yashash guruhlari, migratsiya jarayoni, mavsumlarga bogliq holda turlicha namoyon bolishidir. Epidemik jarayon rivojlanishining ichki mexanizmining mohiyatini bilish u yoki bu ijtimoiy va tabiiy ozgarishlarning epidemik oqibatla- rining oldini olishda muhim ahamiyatga ega. Parazitar sistemaning oz-ozidan boshqarilishi togrisidagi nazariya L.V. Gromashevskiyning epidemik jarayonni harakatga keltiruvchi kuchlar togrisidagi nazariyasini sifat jihatidan yangi, yuqoriroq darajaga kotardi. 1.2.3. EPIDEMIK JARAYONNING KORINISHLARI Epidemiya ochogi bu malum vaqt oraligida odamlarga yuqumli kasallik qozgatuvchilari yuqish ehtimoli bolgan hudud chegarasi. Epidemiya ochogining chegarasi va vaqt boyicha davomiyligi uning uch elementi tabiatiga bogliq boladi: 1. Kasallik chaqiruvchilarining tarqalish nuqtayi nazaridan qa- ralganda xasta kishilar. 2. Kasallik yuqtirish xavfi nuqtayi nazaridan qaralganda sog- lom kishilar. 3. Odamlarning kasallanish xavfi nuqtayi nazaridan qaralganda tashqi muhit. Yaqin vaqtlarga qadar epidemiya ochogi kasallik manbayini alohidalab qoyish yakunlovchi dezinfeksiya otkazilgandan song kasallikning eng kop inkubatsion davri otgunga qadar xavfli 27 sanalar edi. Bu davrda kasallik yuqqan kishilar kasal bolishlari kerak, deb hisoblanadi. Yuqumli kasalliklar patologiyasi tog- risidagi hozirgi tushunchalar epidemiya ochogining faollik davrini aniqlash uchun faqat shu malumotlar kamlik qilishini korsatdi. Kam belgilar bilan kechadigan antroponoz kasalliklarda epide- miya ochogida kasallik 23 kunlik inkubatsiya davri otgandan keyin ham paydo bolishi mumkin. Chunki kasallikni belgisiz otkazgan bemorlar ham kasallik tarqatishlari mumkin. Shuning uchun epidemiya ochogi chegaralarini aniqlashda kasallik cha- qiruvchilarini, tashuvchilarni ham hisobga olish kerak. Kasallik yaqin muloqot vaqtida yuqadigan bolsa, epidemiya ochogining chegarasi bemor bolgan joy bilan chegaralanadi. Agar kasallik tomchi yoli bilan yuqadigan bolsa, epidemiya ochogining chegarasi bemor yashagan xona va u bilan shu xo- nada muloqotda bolganlar bilan chegaralanadi. Òransmissiv yuqish mexanizmida kasallik chaqiruvchilarini tashuvchi hasha- rotlarning uchish masofasi hisobga olinadi. Fekal-oral mexaniz- mida esa, bemor bilan bir oshxonada ovqatlangan yoki bir joydan suv ichgan kishilar ham hisobga olinadi. Odamlarning zoonoz kasalliklar bilan kasallanish xavfi epi- zootik kasallik ochogi faolligi va u bilan aloqador bolgan kishi- larga bogliq boladi. Epizootik kasallik ochogining chegarasi zoonoz kasallik qozgatuvchilari aylanib yurishi mumkin bolgan hudud bilan aniqlanadi. Agar epidemiya ochogida bitta kasallanish holatidan boshqa kasallik ochogida yana qayta kasallanish takrorlansa, kop sonli kasallik ochogi deb ataladi. Epidemik jarayonlarning intensivligi. Hozirgi kunda epidemik jarayon intensivligining uch turi malum: 1. Sporadik, yani yakka holda uchraydigan yuqumli kasalliklar. 2. Epidemik yuqumli kasallikning bir mintaqa ichida, bir vaqtning ozida tarqalishi. 3. Pandemiyalar bir vaqtning ozida bir necha davlatlarda yuqumli kasalliklar avj olishi. Ushbu uch epidemik jarayonning intensivlik darajasi tarixiy isbotlangan va miqdor jihatdan bir xil emas. Ularning miqdoriy korsatkichlari ijtimoiy va iqtisodiy sharoitlari hozirgi zamon bi- lim darajasiga bogliq boladi. Misol uchun, griðp kasalligini oladigan bolsak, bir yilda 10000 aholiga 10 bemor togri keladi. 28 Bunday kasallanish holati sporadik korinishli hisoblanadi. Agar griðp bilan kasallanish 57 marta oshib ketsa, unda griðp epi- demiyasi, deyiladi. Mudom sporadik kasallanish shunday kasallanish darajasini korsatadiki, shu mintaqada, shu davrda, tarixiy sharoitda togri kelgan kasallanish holati bilan baholanadi. Epidemiya holati shun- day holatki, u sporadik kasallanishdan shu mintaqada juda ham kop (310 marta) kotarilishi mumkin. Pandemiya esa, malum tarixiy sharoitda mintaqada epidemiyaning eng avj olishi va bir necha marta kopayib ketishidir. Pandemiya sozining aniq manosi «umumxalq» demakdir, yani umumxalq kasalligi. Epidemiyada epizootik, endemik, enzootik kasalliklar ajrati- ladi. Epizootik kasalliklar deb, ushbu davlat va mintaqada uch- ramaydigan, faqat boshqa mamlakatlardan kirib keladigan ka- salliklarga aytiladi. Epidemiya sozi yunon tilidan olingan bolib, «ep orasida, demos xalq» manosini anglatadi. Epidemik kasalliklar xalq orasida doimiy uchrab turadigan kasalliklar, deb tushuniladi. Mi- sol uchun, dizenteriya yoki ich terlama kasalligi u yoki bu dara- jada malum joylarda uchrab turadi. Demak, ushbu mintaqalarda kasalliklarning rivojlanishi uchun shart-sharoitlar mavjuddir. Bun- day holda ushbu mintaqada dizenteriya va ich terlama kasalligi- ning epidemik kasallik ekanligini korsatadi. Malum joylarda epidemik kasalliklar ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy, yashash shart- sharoitlari va yuqumli kasalliklarni tabiat haqidagi bilimlar bilan ham quvvatlab turiladi. Ayrim epidemik kasalliklar tabiiy shart- sharoitga bogliq holda ushlanib turiladi. Òabiiy shart-sharoitlarning ahamiyati. Inson malum bir tabiiy iqlimiy sharoitda yashaydi va uning organizmi ozini orab turgan tashqi muhit bilan doimiy aloqada boladi. Òabiiy iqlimiy shart- sharoitlar epidemik jarayonning rivojlanishiga tasirini otkazadi. Bezgak plazmodiyemining pashsha organizmida rivojlanishi uchun malum harorat, yani 2025°C bolishi kerak, agar harorat 16°C bolsa, rivojlanish jarayoni toxtaydi. Pappatachi isitmasi tashuvchisining urgochi chivini 2526°C da tuxum qoyadi. Olat kasalligining chaqiruvchisi burga organizmida rivojlanishi uchun harorat 2025°C, namlik 70 % bolishi lozim. Agar tabiatda mos harorat va namlik shart-sharoitlari bolmasa, tashuvchi rivojlana olmaydi. Shuning uchun chivin isitmasi faqat janubiy mintaqalarda rivojlanadi. 29 Havoli muhitda yogingarchilikning kop bolishi ham epide- miologik ahamiyatga ega. Kuchli yoginlar yer yuzi qatlamini kochirib, suv havzalarini ifloslaydi. Suvning zararlanishi esa, epidemiyaning kelib chiqishiga sabab boladi. Yuqorida bayon etilganlardan epidemiologiyaning asosiy qonuni kelib chiqadi. Yuqumli kasallikning kelib chiqishi, rivoj- lanishi, yani epidemik jarayonning avj olishida tabiiy-iqlimiy sharoit oz tasirini otkazadi. 1.2.4. YUQUMLI KASALLIKLARNING TABIIY OCHOGI TOGRISIDAGI NAZARIYA Zoonoz kasalliklarida epidemik jarayon rivojlanishini anglash uchun kasallikning tabiatdagi ochoqlari togrisidagi nazariyani bilish kerak boladi. Y.N. Pavlovskiy tomonidan yaratilgan bu nazariya qozgatuvchilari yovvoyi hayvonlar orasida aylanib yuradigan kasalliklarning odamlar ortasida epidemiya chaqirish sabablarini tushuntirib beradi. Odamlarga hayvonlardan kasallik yuqishi togrisidagi malu- motlar uzoq vaqtlar mobaynida asta-sekin toplana bordi. Olat kasalligining qozgatuvchilari ikki epidemiya oraligida kemi- ruvchilar organizmida saqlanib qolishini birinchi bolib D.K. Za- bolotniy aniqladi va keyinchalik uni isbotlab berdi. Y.N. Pavlovskiy otgan asrning 30-yillari oxiriga kelib, osha paytda malum bolgan dalillarni umumlashtirdi va odam trans- missiv kasalliklarining tabiiy ochoqliligi togrisida ixcham tali- mot yaratdi. Keyinchalik kasalliklarning tabiiy ochoqliligi fa- qatgina transmissiv kasalliklarga emas, yana kopgina notransmis- siv kasalliklar uchun ham xos ekanligi aniqlandi. Yuqumli kasalliklarning tabiiy ochoqliligi togrisidagi naza- riyaning mazmuni shundan iboratki, odamlar orasida bazi ka- salliklar epidemiyasining rivojlanishiga yovvoyi hayvonlar ortasida aylanib yuruvchi kasallik qozgatuvchilarining inson organizmiga otishini tushuntirib beradi. Bazi kasalliklar qozgatuvchilari- ning poliðatogenligi ular odamlar organizmiga tushib qolganda kasallik rivojlanishiga olib keladi. Kasallikning tabiiy ochogi, areal qozgatuvchilarning tabiiy xojayinlari bolgan hayvonlar arealiga, transmissiv kasalliklarda esa, tashuvchilar arealiga teng boladi. Kopgina yovvoyi hayvon- 30 lar va qon soruvchi bogimoyoqlilarning hayot kechirishlari malum landshaft bilan bogliq. Shuning uchun kasalliklarning tabiiy ochoqlari ham shu landshaftlar bilan bogliq. 2-jadval Kasallik manbayining odam organizmidan tashqarida bolgan qozgatuvchilari chaqiradigan kasalliklar guruhi i y a b n a m k il l a s a K r a l k il l a s a K y u a v i g il a j o x q o l h s i Q i r a l n o v y a h z o n o o z , m i s q o , z o ll e s t u r b , r a l z o r i p s o t p e L ,i ti l a f e s n e n o p a y ,t il a f e s n e il a n a k , z o l u k r e b u t a m ti s i - u K r a l h s u Q z o ti n r O r a li h c v u r i m e k p o r t n a n i S t a l o , r a l z o r i p s o t p e l , a y i m e r a y l u T r a l n o v y a h i y o v v o Y , a y i m e r a y l u t ,t a l o , z o i s t e k k i r il a n a k Download 1.29 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling