Хоразм маъмун академияси ахборотномаси

XORAZM MA’MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMASI –6-1/2023___________ 
151
tobora ortib bormoqda va navni joriy etish hissasi 30-50% ga baholanmoqda. Nav qishloq xо‘jaligida 
ishlab chiqarish vositasi sifatida zarur miqdordagi yuqori sifatli mahsulotni olishni ta’minlovchi 
muhim qismlardan biridir. 
Genetik rekombinasiyalar о‘simliklarning moslashuvchanlik genotipik о‘zgaruvchanligining 
asosiy manbai bо‘lib xizmat qilgani uchun, atrof-muhit omillariga evolyusion chidamlilikka ega 
bо‘lgan о‘simliklarning potensial hosildorligini oshirishga turli mintaqalarning tuproq va iqlim 
sharoitlarida seleksion-geografik va sinov tarmoqlarini yaratishga alohida e’tibor qaratish lozim [3, 
6].
Tadqiqot obyekti va uslubi. Toshkent va Surxondaryo viloyatlarida T-51 va T-52 ingichka 
tolali seleksion tizmalarning moslashuvchanlik imkoniyatlari qiyosiy о‘rganildi. Tajribalar Toshkent 
viloyatida 60x30-1, Sirdaryo viloyatida 90x30x1 ekish sxemasi bо‘yicha olib borildi. Tajriba uch 
qaytariqda о‘tkazildi. Olingan natijalar, belgilarning raqamli kо‘rsatkichlari, variasion-statistik 
tahlillar B.A. Dospexov [4] uslubi va gomeostatik kо‘rsatkichlari V.V. Xangildin [5] formulasi 
bо‘yicha hisoblandi.
Tadqiqot natijalari. Jadvalda Toshkent va Surxondaryo viloyatlari sharoitida g‘о‘zaning 
ingichka tolali tizmalarining qimmatli xо‘jalik belgi kо‘rsatkichlarining tavsifi keltirilgan. Keltirilgan 
ma’lumotlardan kо‘rinib turibdiki, о‘rganilgan T-51 tizmadagi bitta kо‘sakdagi paxta vazni 
kо‘rsatkichlari о‘stirilgan sharoit orasida sezilarli farqlanish kuzatilmadi va 3,4-3,5 g ni tashkil etdi.
Jadval 
G‘о‘zaning G.barbadense L. turiga mansub tizmalarining qimmatli xо‘jalik belgi kо‘rsatkichlarining tavsifi
Qimmatli xо‘jalik belgilar 
Toshkent viloyati 
Surxandaryo viloyati 
T-51 
T-52 
T-51 
T-52 
Bitta kо‘sakdagi paxta vazni, g 
3,4+0,03 
3,7+0,07 
3,5+0,03 
3,3+0,03 
О‘zgaruvchanlik chegarasi 
2,7-4,4 
2,5-4,9 
2,6-4,2 
2,8-4,4 
Gomeostatik kо‘rsatkichi 
32 
22 
34 
36 
Tola chiqimi, % 
34,5+0,13 
35,8+0,15 
35,4+0,15 
36,8+0,2 
О‘zgaruvchanlik chegarasi 
32,2-40,2 
33,0-39,2 
32,0-39,6 
32,6-43,3 
Gomeostatik kо‘rsatkichi 
827 
877 
842 
650 
1000 dona chigit vazni, g 
133+1,07 
114+0,97 
136+0,77 
108+0,72 
О‘zgaruvchanlik chegarasi 
100-160,5 
97-140 
119-157 
93,5-129 
Gomeostatik kо‘rsatkichi 
1461 
1401 
2419 
1604 
Tola indeksi,g 
6,98+0,06 
6,32+0,06 
7,44+0,04 
6,25+0,05 
О‘zgaruvchanlik chegarasi 
4,83-8,46 
4,95-7,76 
6,28-8,75 
5,32-7,67 
Gomeostatik kо‘rsatkichi 
78 
74 
120 
80 
Tola uzunligi,mm 
43,9+0,13 
43,6+0,17 
41,1+0,17 
39,7+0,16 
О‘zgaruvchanlik chegarasi 
40,6-48,2 
40,2-47,2 
38,0-45,4 
37,0-44,2 
Gomeostatik kо‘rsatkichi 
1298 
1167 
988 
1015 
T-52 tizmasida ushbu belgining о‘rtacha kо‘rsatkichi Toshkent viloyati sharoitida 3,7 g ni 
tashkil etdi va Surxondaryo viloyati sharoitida ushbu kо‘rsatkich Toshkent viloyati sharoiti 
kо‘rsatkichlarigi nasbatan 0,4 g gacha past bо‘lgani namoyon bо‘ldi. Ushbu belgining 
о‘zgaruvchanlik chegarasi о‘rganilgan tizma va yetishtirilgan sharoitga qarab sezilarli darajada farq 
qilmadi va 2,5-4,9 g ni tashkil etdi. Natijalariga kо‘ra, о‘rganilgan T-52 tizmasining tola chiqimi 
о‘rtacha 34,5-36,8% ni tashkil etdi. Tola chiqimining о‘zgaruvchanlik darajasi о‘rganilgan tizma va 
yetishtirilgan sharoitga qarab katta farqlanish kuzatilmadi va 32,0-43,3% ni tashkil etdi.
Yetishtirilgan sharoitlaridan qat’iy nazar, 1000 dona chigit vazni kо‘rsatkichlari T-51 tizmasida 
133-136g, T-52 108-114g ni tashkil etdi va Toshkent viloyati sharoitida ushbu kо‘rsatkich 6g gacha 
yuqori bо‘ldi. Ushbu belgining о‘zgaruvchanlik chegarasi T-51 da 100,0-165,7 g, T-52 da 93,5-140 
g bо‘lgani kuzatildi.
Tola indeksi yetishtirilgan sharoitiga va о‘rganilgan tizmalarga bog‘liq holda 6,25-7,44 g ni, 
Surxondaryo viloyati sharoitida T-51 tizmasida ushbu belgining eng yuqori kо‘rsatkichi namoyon 
bо‘ldi. Shunga о‘xshash natijalar ushbu belgining gomeostatik kо‘rsatkichlari bо‘yicha olindi. 
Jadvalda keltirilgan ma’lumotlarga kо‘ra, har ikkala tizmaning tola uzunligi eng yuqori о‘rtacha 
kо‘rsatkichlari Toshkent viloyati sharoitida olindi ( 43,6-43,9 mm), ushbu belgining о‘zgaruvchanlik 
chegarasi, yetishtirish sharoit va о‘rganilgan tizmalarga bog‘langan holda sezilarli darajada farqlanish 
kuzatilib, Toshkent viloyatida 40,2-48,2mm, va Surxondaryoda viloyatida 37,0-45,4 mm oralig‘ida 

---