Humoyun va akbar

www.ziyouz.com kutubxonasi 
310
tuyuldi. Lekin o‘g‘lini beklari oldida izza qilmaslik uchun hech narsa demadi-da, Salimga 
«o‘tira tur!» degan ishorani qildi, so‘ng Abulfazlga yuzlandi: 
— Mavlono, sizning tilagingiz nedur? 
— Hazratim, hanuzgacha e’tibordan chetda qolib kelmoqda bo‘lgan bir zarurat bor, — 
deb Abulfazl aholining soni haqida gapirdi. — Biz pulni hisoblaymiz, molni hisoblaymiz. 
Biroq odamlarimiz qancha? Aholining qanchasi erkak, qanchasi ayol? Qancha odam qaysi 
elga, qaysi e’tiqodga mansub? Shuni haligacha aniq bilmaydirmiz. Holbuki, buni 
bilmasdan turib bexato siyosat yurgizib bo‘lmagay. Shuning uchun faqir butun 
mamlakatda aholi ro‘yxati o‘tkazilsin, deb tilak bildirgaymen. 
Akbar bu tilakni ma’qul ko‘rib bosh irg‘adi. Boshqa a’yonlar katta ko‘priklar qurish, ariq 
qazib, suv chiqarish haqida muhim-muhim istaklarini aytdilar. Akbar davlat va el-yurt 
manfaatlarini ko‘zlab aytilgan hamma tilaklarni qabul qildi. Bularning qarshisida o‘g‘li 
Salimning faqat o‘zini o‘ylab bildirgan tilagi yanada mayda va bachkana tuyuldi. 
Akbar a’yonlariga javob berdi-da. Salimni o‘zining xonayi xosiga boshlab kirdi. Uni 
qarshisiga tik turg‘izib qo‘yib: 
— O‘g‘lim, sen bugun meni ham, o‘zingni ham xijolatga qoldirding, — dedi. — Butun 
mamlakatga e’lon qilingan farmonni men nechun bekor qilmog‘im lozim? Sening tezroq 
uylanging kelgani uchunmi? 
Salim bo‘zrayib yerga tikilganicha sukut qildi. Uning uzr so‘ramay jim turgani Akbarga 
o‘jarlik alomati bo‘lib ko‘rindi. 
— Senda halitdan nafs g‘olib kelsa, oqibati ne bo‘lishini o‘ylaysenmi? Axir nikohning 
muqaddas maqsadi — farzand ko‘rish-ku. Faqat ko‘ngilxushligi uchun uylanurlar, deb 
senga kim o‘rgatdi? 
So‘nggi paytlarda Alibek Salimga Akbarning haramida qanaqa go‘zal qizlar borligini 
shivirlab aytib bergan va uni hazratdan ibrat olishga undagan edi. Lekin sir saqlashga 
o‘rgangan Salim hozir buni otasidan yashirdi. 
Salimning boshi egik bo‘lsa ham, labining bir cheti tirjayib istehzoli jilmayganday bo‘ldi. 
U otasining mut’a nikohi bilan uylangan xotinlari ko‘pligini  eslatib, «o‘zingiz ham 
o‘rgatmoqdasiz!» demoqchi edi. 
Akbarning haramida Salima begim, rani Jodha Bay kabi o‘g‘il tuqqan xotinlaridan 
tashqari Istambuli begim degan yigirma yoshli husnda tengsiz turk juvoni ham bor. Yana 
u farangistonlik Mariya degan sutga chayilganday oppoq bir go‘zalni ham nikohiga 
olganini Salim yaqinda Alibekdan eshitdi. Otasi qirqdan oshgandan buyon shu ikki yosh 
xotin unga qanchalik suyukli bo‘lib qolganini Alibek butun tafsilotlari bilan aytib berdi. 
Axir Salimning onasi Jodha Bay ham endi o‘ttiz beshga kirgan ko‘hlik juvon-ku. Onasi 
haftalar davomida Akbarning yo‘liga ko‘z tikib, kundoshlik alamidan yum-yum yig‘lagan 
paytlarida, otasi boshqa suyukli xotinining haramida ko‘ngilxushlik qilishini Salim 
bilmaydimi? 
Akbar o‘g‘lining tirjayishidan shu ma’noni payqadi-yu, achchiqlanish o‘rniga 
o‘ng‘aysizlandi. Chunki u o‘z hayotining o‘g‘illariga ibrat bo‘lolmaydigan eng chigal qismi 
haramda kechishini bilardi. Nafis va jo‘shqin ehtiroslar daryosida chappar urib 
suzganlari, Jodha Bay qasrida satranj o‘ynaganlari, Salima begim ko‘shkidagi 
she’rxonliklar, boshqa xotinlari uchun qurdirgan orasta uylarda bo‘ladigan o‘yin-kulgi, 
ashula, raqs, xursandchiliklar — hammasi uning og‘ir janglarda va hokimiyat 
talotumlarida tortgan azoblari evaziga taqdir tomonidan yuborilgan mukofot, xolosmi? 
Yo‘q, ko‘ngilxushliklar o‘tgandan keyin boshlanadigan dilsiyohliklar Akbarga bu 
mukofotning ichi to‘la jazo ekanini ko‘rsatib turadi. Sevib uylangan jufti haloli Jodha 
Bayning muhabbatiga yarasha vafo kutib termulgan yoshli ko‘zlarini ko‘rganda Akbar 
o‘zidan o‘zi nafratlanadi. Boshqa xotinlari ham mudom uning diydoriga zor. Shohona uy-

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
311
joylar-u zeb-u ziynatlar ham ularning ko‘zlariga ko‘rinmaydi. Gulday umrlari har 
zamonda bir kelib ketadigan erning dastidan xazon bo‘layotgani, ayniqsa, farzand 
ko‘rmay o‘tayotgan yosh xotinlari uchun dahshatli fojia ekanini Akbar ularning dil yorib 
yig‘lab gapirgan paytlarida bilib qoladi, ruhiy qiynoqlarga chiday olmay, hatto saroydan 
bosh olib ketgisi keladi. 
Bultur yarim tunda otasi haramdan ruhan ezilib chiqib, yolg‘iz o‘zi Panjob tomonga yo‘l 
olganini o‘g‘li Salim ham eshitgan. Ikkita qo‘riqchi yigiti unga yaqinlashishga jur’at 
etolmay, ketidan ergashadilar. Qo‘rchibegi, «bunday paytda Akbarga so‘zi o‘tadigan 
yagona odam — roja Birbal» deb, uni uyg‘otdi. Ikkovlari qorong‘i tunda hamon piyoda 
ketayotgan Akbarga yaqin borib, otdan tushdilar. Birbal qo‘rqa-pisa yoniga borganda, 
Akbar uni ham jerkib tashladi: 
— Meni o‘z holimga qo‘ying! Keting! 
— Hazrati shahanshoh, axir qorong‘i tunda qayga bormoqchisiz? 
— Meni taxtga chiqargan joylariga borgaymen. Podshohligini qaytarib berib, bu 
gunohlardan soqit bo‘lmoqchimen. Keting! Ergashmang! 
«Xushi joyida emas, Istambuli begim huzurida ko‘proq ichib qo‘yganmi?» deb o‘yladi 
Birbal. So‘ng tong otguncha Akbar bilan qorama-qora boraverdi. Atrof yorishib 
ketgandan so‘ng yo‘lda uchragan odamlar uni taniy boshladi. Kun yoyilganda Akbarning 
atrofida odam ko‘payib ketdi. 
Akbar Panjobgacha piyoda yetolmasligini endi fahmlaganday bo‘ldi-yu, ot keltirishni 
buyurdi. Birbal ham otlanib, o‘ttiz milcha yo‘lni birga bosib o‘tdi. U yoqdan bu yoqdan 
gapirib, har xil hikoyat, rivoyat va latifalar aytib berdi-da, axiri Akbarni jilmayishga 
majbur qildi. Hovuri sal bosilgandan keyin, Birbal uni saroyga qaytishga ko‘ndirdi. 
Bu yil bahorda Akbar yana haramdagi ruhiy qiynoqlardan bezib, saroydan sahar palla 
yolg‘iz chiqdi-da, Sekrining janubidagi o‘rmonlarga kirib ketdi. Ikki kungacha tuz 
totmadi, hech kimni yaqiniga yo‘latmadi. Bu gal hatto onasi Hamida begim bilan ham 
gaplashgisi kelmadi. Uning haramga oid nozik va chigal sirlarini faqat roja Birbal bilar 
edi. Yana shu do‘sti Akbarning oldiga borib, quvsa ham ketmay, axiyri uni dil yorib 
so‘zlashga majbur qildi: 
— Farangi xotinim Mariya yig‘lab aytdiki, «hatto qullarni ozod qilibsiz, qul emas, chela 
deb atashni buyuribsiz, lekin haramda sizni suyadigan xotinlaringizni nechun bunchalik 
qattiq tutmoqdasiz?» Shunday deb eshikni menga ko‘rsatdi: «Buni faqat tashqaridan 
qulflaydilar, qulf ichkaridan ochilmaydigan qilib o‘rnatilmishdir!» Ya’ni haramdagi ayol 
ostona hatlab tashqariga chiqmasin, uning har bir qadami nazorat ostida bo‘lsin, deb 
shunday qilinmishdir! 
— Bunday haram tutish rusumini siz o‘ylab chiqaribsizmi, hazratim? Necha asrlardan 
beri davom etib kelayotgan shohlik udumi shunday bo‘lsa nachora? 
— Lekin shu shafqatsiz udumni yo‘qotib bo‘lmagaymi? Bechora Mariya... boshqacha 
hayotga o‘rgangan... Yoki unga javob beraymi? 
— O‘zi shuni istaydirmi? 
— Yo‘q, u menga dil bergan. Istaydiki, men ham faqat bitta uni deyin. Rahmatli Salim 
ota ham, sherga o‘xshab, bitta tanlagan juftim bilan yashashni maslahat bergan edilar. 
Ne qilay? Boshqa xotinlarni taloq qilib haramdan chiqarsam... 
Roja Birbal qo‘rqib ketdi: 
— Bu hech mumkin emas! O‘g‘illaringizning onalarini taloq qilib, haramdan chiqarish... 
Yo‘q, yo‘q! Aytishga til bormaydir! 
Akbarning o‘zi ham buning mumkin emasligini sezib turibdi. Boshi berk ko‘cha, yechib 
bo‘lmaydigan tugun! Birbal ikkovlari o‘rmonda gulxan yoqib kechasi bilan gaplashib 
chiqishdi. Ko‘pni ko‘rgan Birbal o‘zi bilgan har xil g‘aroyib voqealardan, o‘qigan turli 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
312
kitoblaridan misol keltirdi: 
— Inson hayotida yechib bo‘lmaydigan tugunlar hamisha bo‘lgan, ular har bir kishining 
dilida bor, — deb Akbarni ishontirdi... 
Rang-ro‘yi o‘chgan, o‘rmonda ozib ketgan otasi g‘alati bir ahvolda Birbal bilan birga 
saroyga qaytganini Salim ham ko‘rgan edi. Akbar bu voqealarning sababini o‘g‘lidan sir 
tutardi. Hozir ham u Salimga pardali qilib gapirdi: 
— Men ko‘rgan ruhiy qiynoqlarni ilohim sen ko‘rmagin, o‘g‘lim! Shu niyatda senga Salim 
otaday insofli pok bir odamning nomini qo‘yganmen. 
Salim hamon boshini egib jim turibdi. Ammo endi labining ikkinchi cheti ko‘tarilib, yana 
kinoyali jilmaydi. U Salim otaning o‘ttiz yoshda suyaklari urib sindirilgan nogiron odamga 
aylanib, hassaga suyanib qolganini mavlono Fariddan eshitgan. Buning nimasiga havas 
qilib bo‘ladi? Salim yigitlik kuchining bepoyonligi jihatdan otasiga o‘xshashni, balki 
undan ham o‘zishni istaydi. 
Akbar o‘g‘lining avzoyidan so‘nggi gapi bekor ketganini sezdi-yu, ota-bobolarining 
tajribasini guvohlikka chaqirdi: 
— Axir sen ham o‘zingday yaxshi o‘g‘il ko‘rmog‘ing uchun yoshing yetilmog‘i kerak! 
Mana, qara: sen tug‘ilganda men yigirma yetti yoshda edim. Bobur bobomiz tug‘ilganda 
otalari Umarshayx mirzo ham yigirma yetti yoshda ekanlar. Men tug‘ilganda hazrat otam 
o‘ttiz uch yoshda bo‘lganlar. 
Salim endi boshini ko‘tarib, otasiga ma’yus bir nazar tashladi. Nahotki otasi uni yigirma-
o‘ttiz yoshlargacha bo‘ydoq yurgin demoqchi? 
— Hech bo‘lmasa, o‘n oltidan oshgin, — dedi Akbar. — Nazarimda, hozirgi muallimlaring 
seni to‘g‘ri yo‘lga sololmayotganga o‘xshaydir. Endi Abulfazlni senga bosh tarbiyachi qilib 
tayin etgaymen. 
Salimga Agrada alohida qasr qurib berilgan. Shahzodalik udumiga binoan yuzlab odam 
uning itoatida edi. 
Abulfazl shahzoda Salim ixtiyoridagi qasrga borib, unga tarixdan, falsafadan dars berib 
yurgan kezlarda Akbar o‘zining yangi maslagini e’lon qildi. Abulfazl birinchilardan bo‘lib 
uni qabul qildi-yu, Salimni ham otasining yo‘liga yurgizishga intildi. 
Salim yana kinoyali kulimsiradi: 
— Biroq men hali yoshmen, yangi maslakni balog‘atga yetganlar qabul qilsin. 
— Ob-bo, hazratim uylanishga shoshilma deganlaridan haligacha xafa bo‘lib yuribsizmi, 
a? Ammo hushyor bo‘ling. Tojdor ota bilan voris o‘g‘li orasida kichkina bir joy darz ketsa 
shunga darhol pona qoqib, yoriqni jarga aylantiruvchilar bor! 
— O‘shalar kimlar? — o‘smoqchilab so‘radi Salim.— Todar Malmi? Tog‘alarim Man Sinx 
bilan Bhagvan Dasmi? 
— Xudo saqlasin! — xitob qildi Abulfazl. 
— Axir ular ham dini ilohiyni qabul qilmabdirlar-ku?! 
— Amirzodam, yangi maslakni qabul qilish ixtiyoriy. Agar majburiy bo‘lganda 
tog‘alaringiz qabul qilardi. Ammo hazratimning yangi e’tiqodlarini «bhaqti» tarafdori 
bo‘lgan ming-ming dehqon-u kosiblar, navkar-u zahmatkashlar ixtiyoriy qabul 
qilmoqdalar. Bu borada turli shahar-u qishloqlardan kelgan axborotlarni sizga ham 
ko‘rsatmog‘im mumkin. Abduqodir Badavniyni bilsangiz kerak. Badqovoq imomlardan 
bo‘lgan shu odam ham «mamlakatning avom xalqidan yarmisi yangi maslakka o‘tishi 
mumkin»* deb qo‘rqib yuribdir. 
— Mavlono, menga avomlarni ibrat qilib ko‘rsatmang. Undan ko‘ra tasvirxonaga boshlab 
boring. 
Salimda musavvirlikka qiziqish borligini sezgan Abulfazl uni tasvirxonaga boshlab keldi. 
Bu yerda Xo‘ja Abdusamad, Basavan, Kesu Gujarati, Farruhbek Qalmoqi, Jagan Nath 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
313
degan turli ellarga mansub rassomlar «Boburnoma» voqealari asosida xilma-xil rasmlar 
chizmoqda edilar. Akbarning buyrug‘i bilan musavvirlar Alisher Navoiyning «Xamsa»sini 
ham chiroyli suratlar bilan bezagan edilar. Yangidan ko‘chirilgan «Xamsa» sahifalaridan 
birida Farhod o‘z suyukli yori Shirinni oti bilan birga ko‘tarib daryodan o‘tkazib qo‘ygani 
ko‘rsatilgan edi. Akbarning ko‘rsatmasi bilan ishlangan yana bir suratda Navoiyning o‘z 
«Xamsa»sini tugatib, Husayn Boyqaroga keltirib berayotgan payti ifoda etilgan edi. Ulug‘ 
xamsanavis shoirlardan Nizomiy va Xisrav Dehlaviylar tepadan ularga zavq bilan qarab 
turganlari ham suratda ta’kidlab ko‘rsatilgan edi. 
Salim «Mahabxorat» va «Ramayana»ga ishlanayotgan afsonaviy suratlarni ham qiziqib 
tomosha qilgandan keyin Xo‘ja Abdusamad unga otasining suratlarini ko‘rsatdi. Qalam 
bilan chizilgan xomaki bir suratda Akbarning ko‘zlari yarim yumuq, qattiq o‘yga tolgan 
payti xuddi hayotdagidek  aniq ko‘rsatilgan edi. Yana bir suratda Akbar Farangistondan 
kelgan qora kiyimli ruhoniylarni qabul qilgan payti. Gilam ustida Sinay tog‘idan 
keltirilgan muqaddas toshlar yotgani nafis bo‘yoqlar bilan tasvir etilgan edi. Shahzoda 
Salim musavvirlarning ishiga astoydil qiziqayotganini payqagan Abulfazl uning 
tasvirxona orqali otasiga ruhan yaqinlashtirib, maslakdosh qilish fikriga bordi.  
— Amirzodam, agar istasangiz, san’atkorlar sizning ham suratingizni chizmoqlari 
mumkin, — dedi. 
— Ittifoqo, qiyofalari ham hazrat otalariga o‘xshash, — dedi Xo‘ja Abdusamad. 
Biroq Salim o‘z suratining otasinikidan butunlay boshqacha tarzda chizilishini istar edi. 
Akbarning suratlari unga hayotda bor narsalardan nusxa ko‘chirilganday jo‘n ko‘rinardi. 
Salim esa afsonaviy ko‘tarinkilikni yaxshi ko‘rardi. U «Mahabxorat»ning afsonaviy 
voqealarini tasvir etgan rassomlarga o‘zining shu haqdagi istagini aytdi: 
— Tushimda Xo‘jai Xizrga o‘xshagan nuroniy bir mo‘ysafid menga kitob bergan edilar. 
O‘sha paytda baland bir joyda o‘ltirgan ekanmen. Pastimda qanotli odamchalar uchib 
yurganini ko‘rdim. Farishtalar bo‘lsa kerak. Ana shu hodisani tasvir etish mumkinmi? 
Musavvirlardan biri shahzodaning bu istagini darhol bajo keltirishga kirishdi. Yana bir 
rassom Salimning onasi rajputlardan ekanini, uning tog‘a avlodlarida Sinx, ya’ni sher 
degan nomlar ko‘pligini nazarda tutib, shahzodani kulcha bo‘lib yotgan yuvosh bir 
sherning ustida tikka turgan holda yovlariga kamondan o‘q otayotgan afsonaviy botir 
jangchi qiyofasida tasvirladi. 
Salimga bu suratlar behad yoqqani uchun ularni chizgan rassomlarga katta in’omlar 
berdi. Abulfazl esa shahzodaning tashqi qiyofasi otasiga o‘xshasa ham, siyrati boshqacha 
ekanini bu suratlar orqali sezib lol bo‘lib qoldi.  
Akbar o‘zi haqidagi suratlarning mumkin qadar haqqoniy bo‘lishini istaydi. U ota-
bobolarining suratlarini chizdirganda ham, birortasiga Xo‘jai Xizr yoki farishtalarni 
qo‘shdirgan emas. Holbuki, «Akbarning jilovida Xizr yurgay», deb ishonadiganlar ko‘p. 
Biroq o‘zini nazarkarda qilib tasvirlatish Akbar uchun o‘ta nokamtarlik bo‘lib tuyuladi.  
Salim esa halitdan o‘zini Xizr nazar qilgan farishtalar yorlaqagan, sher yelkasiga 
mindirgan afsonaviy botir qilib tavirlatsa, keyin nima bo‘ladi?  
Abdulfazl o‘zining mana shu andishasini Akbarga borib aytdi. 
— Mashaqqat chekmay o‘sgan bola o‘zini bosib olishi qiyin bo‘lar ekan-da! — deb, Akbar 
uh tortdi: — Qattiq gapiray desang, dili nozik, darrov ko‘ngli qolgay. Biz shu yoshda 
qancha azoblarni boshdan kechirgan edik. Bularning zamonasi boshqa. Otasining davlati 
soyasida faqat rohat-farog‘atda yashashni o‘ylaydir. Nachora? Biz yoshlikda ko‘rmagan 
rohatlar ham o‘g‘illarimizga nasib qilgan ekan-da. Salimning tomirida rajput qoni ham 
bor, juda tez ulg‘aymoqda, uylanishga shoshilayotgani ham shundan bo‘lsa kerak. 
Qaynog‘amiz Bhagvan Dasning chiroyli qizi bor. Ismi Man Bay. Salimning shunga ishqi 
tushgan emish. Hozircha unashtirib qo‘yaylik. o‘n oltiga to‘lganda nikohlab bergaymiz. 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
314
— Balki uylansalar quyulib ham qolarlar, — deb umid qildi Abulfazl.  
Lekin Salim uylanib ham bosilmadi, o‘n olti yoshida xotin olib, o‘n yettiga to‘lmasdan 
o‘g‘il ko‘rdi-da, otasiga: «Hozirgi yoshlar sizlardan tezroq balog‘atga yetishini bilib 
qo‘ying!» deganday g‘olibona kulimsirab qaradi.  
O‘n besh yoshli Man Bay baquvvat, sog‘lom bola tuqqanini ko‘rib Akbarning o‘zi ham 
hayron edi. Bolaga Xisrav deb ot qo‘ydilar. Man Bayning o‘zini Akbar Shoh begim deb 
ulug‘lay boshladi. Salim esa o‘n sakkiz yoshida Zayniddin ko‘kaning qiz jiyaniga oshiq 
bo‘lib qoldi. Hamida begim oraga tushib, «nevaram endi musulmon oilasiga ham kuyov 
bo‘lsin», dedi. Shu sabablarga ko‘ra, o‘n sakkiz yoshli Salimga ikkinchi qizni ham olib 
berdilar. Oradan bir yil o‘tmay bu kelin ham o‘g‘il tug‘di-yu, otini Parvez qo‘ydilar. 
Akbar Abulfazlni chaqirib: 
— Shahzodaga endi biron viloyatni beraylik, — dedi va kuldi: — Boshqa ishi 
bo‘lmagandan keyin butun kuchini haramga berib yana uylangisi kelib qolmasin. 
— Rost, «Xotira yozgaymen», deb uni ham qilmadilar. Menga biron sahifa yozuv 
ko‘rsatgan emaslar.  
Akbar Salimni poytaxtga yaqin bo‘lgan Ajmirga hokim qilib jo‘natdi. Oradan ikki yil 
o‘tmay, Ajmirda u yana bir afsonaviy go‘zalga oshiq bo‘lib qoldi. Rani Balmati ismli bu 
qiz Bobur bilan jang qilgan mashhur rajput sarkardasi Rana Sangram Sinxning chevara 
avlodlaridan edi. Qizning bobosi Uday Sinx avvalgi adovatlarni unutib, Gujarat yurishida 
Akbarga ittifoqdosh bo‘lgan edi. Lekin shu xonadondan chiqqan Pratap Sinx nomli 
boshqa bir botir yigit haligacha Akbarni tan olmay, tog‘lik o‘rmonlarda uning askarlariga 
qarshi jang qilib yurar edi. Endi Akbar o‘g‘lini Uday Sinxning chevarasi va Pratap 
Sinxning qarindoshiga uylantirsa, butun mamlakat taniydigan mashhur oilani o‘ziga el 
qilishi mumkinligini o‘yladi va Salimga Rani Balmatini ham olib berdi. Oradan bir yil 
o‘tgach, bu uchinchi kelin Akbarning avvalgi nevaralaridan ham miqtiroq va ko‘hlikroq 
o‘g‘il tug‘di. Bu o‘g‘ilga Xurram deb ot qo‘ydilar. 
Akbarning nevaralari ko‘payib, yoshi ellikka yaqinlashgan sari ko‘z taglari salqigan, 
durustgina qorin ham qo‘ygan, yuzlarida ajinlar ko‘paygan, mo‘yloviga oq tolalar 
oralagan bobo qiyofasiga kirib borardi. Unga shafqatsiz bo‘lgan vaqt endi butun 
marhamatini Salimga ko‘rsatmoqda edi. 
Yigirma ikki yoshida uch o‘g‘ilning otasi bo‘lgan shahzodaning ko‘ngli o‘sib, yigitlik 
jozibasi yil sayin barq urib ochilib borar, u har qanday qizni o‘ziga mahliyo qila oladigan 
zabardast ko‘hlik yigit ekanini o‘zi ham sezib mag‘rurlanardi. 
Salimning xos navkari Alibek Pereyro ham bu orada agralik bir hind qiziga uylanib, 
undan farzand ko‘rdi. Alibekning umrbod Hindiston fuqarosi bo‘lib qolganiga endi shayx 
Farid ham ishondi. Avvallari, «bu farangi shahzodani dindan chiqarmasin tag‘in!» deb 
xavotirda yurgan shayx Farid bora-bora Alibek bilan til topishib, inoqlashib ketdi. Chunki 
Alibek ham shayx Faridga o‘xshab, Abulfazlni yomon ko‘rar va Akbarning o‘rniga tezroq 
shahzoda Salimni taxtga chiqarish orzusida yurar edi.  
Aslida-ku, Albert Pereyro Akbar bilan Salim orasida nifoq chiqarish to‘g‘risida Goadan 
maxfiy topshiriq olgan. Shu maqsadda Alibek shahzoda Salimning otasiga yoqmaydigan 
xotinbozliklariga iloji boricha ko‘proq yordam berardi. 
Salim Alibekni o‘rtaga qo‘yib, Mehriniso nomli go‘zal bir eronlik qiz bilan tanishdi. Bu 
qizga oshiqi beqaror bo‘lib, avvalgi yosh xotinlariga qaramay qo‘ydi. Erining intihosiz 
bevafoliklari Akbarning suyukli kelini Shoh begimning o‘limiga sabab bo‘ldi. Endi yigirma 
yoshga kirgan bu ko‘hlik juvon afyunni ko‘p ichib, o‘zini o‘zi o‘ldirdi. 
Ostonaga bosh qo‘yganicha abadiy uyquga ketgan yosh juvonning tepasida olti yashar 
o‘g‘ilchasi Xisrav yig‘lab turar, hali o‘lim nimaligini bilmaydigan bechora bola nuqul 
onasini uyg‘otmoqchi bo‘lardi. Akbar buni ko‘rib larzaga keldi. Salimga nafrat va g‘azab 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
315
bilan qichqirib: 
— Sen shu fojianing sababchisisen! — dedi. — Malakday juvonning uvoli sening 
bo‘yningda! Tog‘alaringning oldida bizning ham yuzimiz shuvit! Bu og‘ir gunohni faqat 
fidoyilik bilan yuvmog‘ing mumkin. Shaybonizodalar Badaxshonga bostirib kirmishlar. 
Haybar dovonida yusufzaylar bizga qarshi isyon ko‘tarmishlar. Endi o‘shalarning ustiga 
qo‘shin tortgaysen! Janglarda o‘lim bilan olishib poklangaysen! Bor, yo‘l tayyorligini ko‘r! 
Salim e’tirozga og‘iz ocholmay ta’zim qilganicha chiqib ketdi. Ammo uning yusufzaylar 
bilan ham, shayboniyzodalar bilan jang qilishga xohishi yo‘q edi. Shayx Farid bilan 
Alibek ham: 
— Zinhor Haybar dovoniga bormang! — deb shivirladi. 
— Roja Birbalning o‘limi ozmi, sizni ham otangiz shunday xatarli joyga yubormoqchi? 
Roja Birbal Qorakar dovonida halok bo‘lgan, ravshaniylar tog‘-u toshlar orasidan tinimsiz 
hamlalar qilib, Akbar qo‘shiniga katta talafot yetkazgan edilar. Qorli tog‘lar orasida 
sarkardasiz qolgan qo‘shin orqaga chekinishga majbur bo‘lgan edi. Buni yaxshi biladigan 
Salim Haybar dovoniga jo‘nash haqidagi buyruqni bajarmay Agradagi qal’asiga qaytib 
bordi-da, o‘zini kasalga solib yotib oldi. 
Undan xabar olishga yuborilgan Abulfazl Salimning Jamna bo‘yidagi Hasht Bihisht 
bog‘ida yana o‘sha Mehriniso bilan uchrashib, visol zavqini surib yurganini bilib keldi. 
Akbar endi g‘azabini bosolmadi. Mehrinisoning otasi e’timodxon Akbar qo‘shinida 
mingboshi edi.  Akbar uni chaqirtirdi-da: 
— Qizingizni kimga uzataylik? — deb so‘radi. — Salimdan boshqa kimni kuyovlikka 
munosib ko‘rursiz? 
e’timodxon podshoning avzoyi yomonligini sezib, uning ra’yiga qaradi: 
— Qizimizga Aliquli Istojli degan ozarbayjon yigitning ko‘ngli bor, — dedi. — Sherni 
yiqitgani uchun Aliquli Sherafkan degan laqab olgan. O‘zi menda yuzboshi. 
Akbarning buyrug‘i bilan Mehrinisoni ertasi kuniyoq o‘sha Sherafkanga nikohlab berdilar. 
Akbar bu yigitni Bixardan nari Bangoladagi viloyat hokimi Qutbiddinning ixtiyoriga 
mingboshi qilib jo‘natdi, Mehriniso ham bir kechada eri bilan Bangolaga ketib g‘oyib 
bo‘ldi. Agradan Bangolagacha otda bir oylik yo‘l. Salim Mehrinisodan butunlay ayrildi. 
Akbar uni Agradan o‘z huzuriga chaqirib oldi-da, past tovush bilan: 
— Nechun buyruqni bajarmadingiz, amirzoda? — deb sizlab gapirdi. Ammo uning 
muloyim qilib «siz»lashidan qo‘rqqulik edi. Salimning ovozi titrab: 
— Bemormen... — dedi. — Shu ahvolda jangga borsam... ko‘nglim sezib turibdir... men 
ham roja Birbaldek halok bo‘lgaymen!.. 
Akbar ko‘ngil sirlarini aytib dardlashadigan suyukli musohibi roja Birbalni yusufzaylarga 
qarshi jangga yuborganidan ming-ming pushaymon edi. Qorakar dovonida isyonchilar 
bilan jangga kirib qaytib chiqmagan Birbal benom-u nishon yo‘qolgan edi. Qishda 
Qorakar va Haybar dovonlari bekilib qoldi. Yozda dovonlar ochilgandan keyin Akbar 
yuborgan olti ming kishilik qo‘shin shayx Jaloliddinni G‘azni tomonlarga qochishga 
majbur qildi. Akbar afg‘on qabilalarining talabiga binoan Man Sinxni Kobuldan chaqirib 
olib, o‘zining ko‘kaldoshi, asli afg‘onistonlik tojik Zayniddin ko‘kani Kobulga hokim qilib 
tayinladi. Yusufzaylar u bilan tez til topishdilar va murosa yo‘liga o‘tdilar. Shundan so‘ng 
dovonlar ochilib, karvonlar qatnovi tiklandi. 
Faqat roja Birbalni ikki oy izlab, hech joydan jasadini ham topolmadilar. Bu mash’um 
hodisadan Akbar uzoq vaqt musibat chekib yurdi.  
O‘g‘lining so‘nggi gapi undagi o‘sha musibat tuyg‘usini uyg‘otdi-yu, qahrini sal bosdi. 
— Bemor emish!.. — deb Akbar yumshagan tovush bilan kinoya qildi: — Hasht Bihisht 
bog‘ida yangi ma’shuqa bilan kayf-u safo qilib yurganingizni biz bilmaymizmi? Sizdagi 
bemorlik — shahvatparastlikdir! Men ham farishta emasmen, ko‘p xotin olib og‘ir 

Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov