Iqtisod moliya

hozir yaqin besh yil ichida ish haqining eng kam miqdorini 3,5 baravar oshirishni o’z 
oldimizga vazifa qilib qo’yishga haqlimiz»1, — deb yuksak vazifa qo’ydi. 
Ish haqi darajasiga ta’sir ko’rsatuvchi ikkinchi guruh omillar — bozor omillari bo’lib, 
unga birinchi navbatda mehnat bozoridagi talab, taklif va ular o’rtasidagi nisbat kiradi. 
Mehnat bozoridagi talabning sub’ektlari korxona, firma, tashkilot, muassasalar bo’lsa, 
taklifning sub’ektlari uy xo’jaligidir. 
Mukammal raqobatga asoslangan bozorda tadbirkorlar tomonidan yollangan ishchilar 
soni ikki ko’rsatkichga — real ish haqi va mehnat evaziga olingan me’yoriy mahsulotning 
qiymatiga qarab belgilanadi. Ishchilar soni o’sib borishi bilan me’yoriy mahsulot miqdori 
kamayib boradi (me’yoriy unumdorlikni, daromadni pasayishini eslaylik, VIII bob), me’yoriy 
unumdorlik qo’shimcha jalb etilgan mehnat keltirgan unumdorlik ekanini ko’rgan edik. Masalan, 
firma 20 ta ishchini ishga olmoqchi. Agar oxirgi 20- ishchi yaratgan qo’shimcha me’yoriy 
mahsuloti olgan ish haqidan ko’p bo’lsa, ishga qabul qiladi. Lekin firmani qo’shimcha olingan 
mahsulot emas, daromad qiziqtiradi. Shuning uchun qo’shimcha mehnat yaxshi daromad olib 
kelmasa, ishlovchilar soni ko’paytirilmaydi. 
Aytaylik, korxonada 19 ishchi ishlab chiqargan mahsulot 1000 ta bo’lib, har biri 40 
so’mdan sotilsin. Ish haqi kuniga 10000 so’m bo’lsin. U holda umumiy tushum 40x1000=40000 
so’m bo’ladi. 20- ishchi qo’shilgach mahsulot miqdori 1030 taga etdi. U holda umumiy tushum 
40x1030=41200 so’m bo’ladi. Umumiy tushum o’rtasidagi farq 41200–40000=1200. Ish haqi 
1000 so’m edi. Demak, korxonada ishlash uchun 20 ishchi qabul qilinadi. 21- ishchi qo’shilgach 
mahsulot miqdori 1040 taga etsin. U holda umumiy tushum 40x1040=41600 so’m. Umumiy 
tushum farqi 41600–41200=400 so’m. Lekin ishchiga 1000 so’m to’lash kerak. 21- ishchi ishga 
qabul qilinsa, qo’shimcha ishlab chiqarishdan olinadigan daromad 400 so’mni tashkil etyapti. U 
to’lanadigan ish haqidan kam. Demak, 21- ishchi ishga qabul qilinmaydi. Ya’ni qo’shimcha 
ishchini yollash chegarasi avval ko’rganimizdek me’yoriy mahsulotning qiymati va ish haqi 
miqdori bilan belgilanadi. 
Mehnatga talab ish haqi miqdoriga teskari proportsional bog’lanishda bo’ladi. Ish haqi 
ortganda boshqa omillar teng bo’lgan sharoitda, tadbirkor muvozanatni saqlash maqsadida 
mehnatga talabni qisqartirishi kerak, ish haqi past bo’lsa, aksincha mehnatga talab o’sadi. Ish 
haqi bilan mehnatga talab o’rtasidagi funktsional bog’lanish mehnatga talab egri chizig’ida 
ifodalanadi. 
Ana shu egri chiziqning har bir nuqtasi ma’lum ish haqi miqdoriga mehnatga talab 
qancha bo’lishini ko’rsatib turibdi. Past ish haqida talab ko’p va aksincha. Hozir yuqori malakali 
ishchi kuchiga talab katta, malaka talab qilmaydigan mehnatga esa aksincha talab kam. Natijada 
malakali ishchilarga to’lanadigan ish haqi yuqori, malakasiz mehnatga esa past. Masalan, 
AQShda 1994 yili yuristning haftalik maoshi 990 dollar, injener-ximikniki 807, injener-
mexanikniki 776, dorishunosniki 748, kollej o’qituvchisiniki 711, iqtisodchiniki 704, 
me’morniki 667, EHM programmachisiniki 606 dollar edi. Intellektual mehnat bilan 
shug’ullanuvchi ilmiy unvonlilar o’rta maktabni bitirmaganlarga nisbatan 5 barobar ko’p ish haqi 
olishadi. 
Mehnatga taklif funktsiyasi boshqacharoq. Mehnatga taklif ham ish haqiga bog’liq, lekin 
endi ish haqi ortgan sari mehnat taklifi ham ko’payadi (a rasm).
Bu erda yana shunga ham e’tibor berish kerakki, mehnatga taklif hafta, oy, yil davomida 
bajargan o’rtacha ish soati, ishchilarning mehnat sifati, miqdori va ishchi malakasiga ham 
bog’liq. Mehnat taklifida ikki effekt: o’rin bosish va daromad effektini diqqatdan chetda 
qoldirmaslik kerak. Bu effektlar ish haqining o’sishi alohida kishi yoki guruhlar mehnatiga

---

qanday ta’sir qilishi, belgilangan ish haqi miqdori bo’yicha ma’lum kategoriyadagi 
ishchilar yoki guruhlar ishlab berishi mumkin bo’lgan ish soatlariga bog’liq (b rasm). 
A nuqtagacha ish haqi o’sganda mehnat taklifi ham o’sib boryapti. Lekin A nuqtaga 
etgandan so’ng aksincha egri chizig’imiz, ordinata o’qi tomonga burildi, demak A nuqtadan 
so’ng mehnat taklifi kamayyapti. Shunday qilib, ish haqining o’sishi ma’lum miqdoriga etguncha 
mehnat taklifini ko’paytirishga, maksimal darajaga etgach, ish haqining o’sishi taklifni 
pasaytirishga olib kelar ekan. Ish haqining o’sishi mehnat taklifini ham ko’paytirishga, ham 
qisqartirishga olib kelyapti. Sababi nima, nega shunday bo’lyapti? Ish haqini o’sishi bilan 
ishlovchi har bir soat vaqtiga ko’proq haq oladi. Natijada ishlovchi bo’sh vaqtning har soatini 
boy berilgan daromad sifatida ko’rishi mumkin. Bu manfaat bo’sh vaqt hisobiga qo’shimcha ish 
bilan shug’ullanishga intilishga olib keladi, bo’sh vaqt ish vaqtiga aylanadi. Muvofiq ravishda 
bo’sh vaqt o’sgan ish haqi evaziga olingan tovarlar va xizmatlarga almashtiriladi. Bunda mehnat 
taklifi miqdori, ya’ni ishchi soni ko’paymaydi, lekin ishlovchilarning ish vaqti bo’sh vaqt 
evaziga ko’paya-di. Masalan, ishchi haftasiga 4200 so’mdan haq olib 42 soat ishlaydi, deylik. 
Korxonada qo’shimcha (o’zi ishlayotgan yoki boshqa) haftasiga 10 soatdan ishlaganiga 1500 
so’m ish haqi olishi mumkin. U holda ishchi uchun shu mablag’ zarur ekan, bo’sh vaqti evaziga 
haftasiga qo’shimcha 10 soatdan ishlaydi. Agar 10 ta shunday ishchi bor desak, haftasiga 
ishchilar soni o’zgarmagani holda ish vaqti 100 (10x10) soatga ko’paydi. Bu ikkitadan ortiq 
ishchi kuchi degani. Mana shu jarayon iqtisodiy nazariyada o’rinbosish effekti deb ataladi. Bu b 
rasmda ko’rsatilgan egri chiziqda ifodalanadi. U A nuqtaga etguncha namoyon bo’ladi.