Iqtisod moliya

 
1-§. Sotsial-iqtisodiy ehtiyojlar va ularning tarkibi 
 
Kishilik jamiyati insonlardan tarkib topgan. Inson esa barcha jonzodlarning eng oliysi. U 
boshqa jonzodlardan o’zining aql idroki bilan ajralib turadi. U xayot kechirish uchun turli 
ehtiyojlarini qondirishi shart, chunki busiz inson yashay olmaydi. 
Insonlarning yashashi,har tomonlama kamol topishi uchun zarur bo’lgan barcha ne’matlar 
ularning hayotiy ehtiyojlarini tashkil etadi. Inson o’z extiyojlarini qondirish yo’lini qidiradi. 
Extiyojlarni qondirishi zarurligi, ya’ni yashash uchun kurash uni faollikka undaydi. 
Insonning ehtiyojlari xilma-xil. U yashar ekan, ovqat eydi, kiyim-kechak kiyadi, bilim 
oladi, boshkalar bidan muloqotda bo’ladi, do’stlashadi va hokazo. Ehtiyojlar turli shakl 
xususiyat, sifat, belgi, miqdor va boshqa jihatlari bilan bir-biridan farqlanadi. 
Har bir inson uchun o’zining qadr - qimmat o’lchovi mavjud Bir inson tomonidan 
qadrlangan,hayotiy ahamiyatga ega bo’lgan narsa ikkinchi bir kishi uchun hech qanday 
ahamiyatga ega bo’lmasligi mumkin. Ahamiyatiga ko’ra ehtiyojlarni tartibga solish u yoqda 
tursin, hamma insonlar uchun eng zarur bo’lganlarini ham sanab o’tish qiyin. Har bir inson uning 
uchun qaysi extiyojlar eng zarurligini o’zi belgilaydi. 
XX asr ko’pincha «axborot asri» deb atalgan. XXI asrga kelib axborotning ahamiyati 
yanada ortdi. Axborotni biz turli-tuman manbalardan olamiz. Masalan: radio, televidenie, gazeta 
va jurnal, kitob, global kompyuter tarmog’i internet kabilardan olamiz.Shu bilan birga 
«an’anaviy» axborot manbalari mavjud va doimo saqlanib qoladi. Ular ota-ona, qarindosh-urug’, 
do’st-birodarlar, qo’ni-qo’shni, tanishlar, tasodifiy uchrashgan odamlar va hokazo. Biz har 
daqiqada yangi axborot olamiz. Bizni atrofimizni o’ragan olam tabiatni kuzatib yangi-yangi 
ma’lumotlar olamiz. Bizni organizmimiz axborot qabul qilishning doimiy manbai. Aynan 
axborot bizni barcha ehtiyojlarimizni shakllantiradi.
Bizni barcha odatlarimiz, his-tuyg’ularimiz, bilim va hayot tajribamiz, u yoki bu narsaga 
baho berishimiz, avvaldan o’ylagan yoki beixtiyor hohish-istaklarimiz - barcha-barchasining 
asosida his-tuyg’ularimiz, nerv tomirlarimiz orqali organizmimiz qabul qilgan axborot yotadi. 
Yangi axborot yangi ehtiyojlarni vujudga keltiradi, mavjudlarini tubdan o’zgartiradi. Axborot 
insonni beixtiyor harakatga solishi yoki natijasini ko’z o’ngiga keltirgan yoki aniq bilgan, 
tushungan holdagi hatti-harakatini boshqarishi mumkin. 
Fan-texnika taraqqiyoti, yangi-yangi ixtirolar tufayli yangi tovarlar ishlab chiqariladi, 
xizmatlar ko’rsatiladi. Ilgari bunday tovarlar bo’lmagani uchun ehtiyojlar ham bo’lmagan. 
Masalan: kompyuter, qo’l telefon va boshqalar. 

---

Avvaldan mavjud bo’lgan, lekin u tovarlarni xususiyatlarini bilmagan odam bu xaqda 
yangi axborot olishi tufayli yangi ehtiyojlar vujudga keladi. Masalan: an’anaviy oziq-ovqat 
mahsulotlari sabzavot, mevalardagi vitaminlar, turli moddalar yoki boshqa xususiyatlari 
to’g’risidagi yangi ma’lumotlar. 
Kishining hayotida yangi vaziyat, yangi muammolarni paydo bo’lishi natijasida ham 
yangi ehtiyojlar vujudga keladi. Masalan: oilada farzand tug’ilishi natijasida chaqalok uchun 
zarur buyumlarga, kasal bo’lganda doriga, kasbini o’zgartirganda ish qurollariga va boshqalar. 
Xullas inson butun hayoti davomida yangi-yangi axborot oladi, unga muvofiq ravishda 
ehtiyojlar vujudga keladi va doimo o’zgarib boradi. 
Shunday qilib har bir kishi avval axborotga ega bo’ladi so’ngra shu axborotga qarab u 
yoki bu qarorga keladi. 
Ehtiyojlar nihoyatda turli tuman bo’lib, ularga turli jihatdan yondashish mumkin. 
Ko’pgina iqtisodchilar u yoki bu xususiyatlariga ko’ra ehtiyojlarni turli guruhlarga ajratib 
tushuntirishga harakat qilishgan. Alfred Marshall nemis iqtisodchisi Germanning fikriga 
asoslanib, ehtiyojlarni absolyut va nisbiy, minimal va maksimal darajadagi ehtiyoj, qondirilishi 
zarur va qondirilishi kechiktirsa bo’ladigan, bevosita va bilvosita qondiriladigan ehtiyojlar, joriy 
va kelajakda qondiriladigan ehtiyojlarga bo’ladi. Ayrim adabiyotlarda birlamchi - eng zarur 
ehtiyojlar, ikkilamchi - qondirilishi kechiktirsa bo’ladigan ikkinchi darajadagi ehtiyojlarga 
bo’linadi. Birlamchi ehtiyojlarga insonning eng zarur bo’lgan oziq-ovqat, kiyim-kechak va 
boshqa shunga o’xshash ehtiyojlari, ikkilamchi ehtiyojlarga insonning ma’naviy, intellektual 
faoliyati bilan bog’liq bo’lgan bilim olish, san’at, turli ko’ngil ochar tadbirlarga qatnashish 
ehtiyojlarini kiritish mumkin. Lekin bunday ajratish shartli. Ular har-bir inson uchun individual 
bo’lib, bir inson uchun kiyim-kechak, turar joy birlamchi bo’lsa, boshqasi uchun bunday 
bo’lmasligi mumkin. Birov uchun kiyim-kechakdan ko’ra bilim olish zarurroq, boshqasi uchun 
aksincha, yoki bir kishi uchun ma’naviy ehtiyoj hasham bo’lsa, boshqasi uchun kundalik ehtiyoj 
bo’lish mumkin, yoki ma’lum vaqt o’tgach oddiy extiyojlarga aylanishi mumkin. 
Inson ehtiyojlari tarkibiga turli jihatdan yondashib, uni har-xil guruhlarga ajratish 
mumkin: 
1.Ehtiyojlarning sub’ektlariga
6
ko’ra: 
individual, guruhiy, umumjamiyat ehtiyojlariga bo’linadi. 
a) Individual ehtiyoj har bir insonning ehtiyojini ifodalaydi. U fiziologik ehtiyojlar, sotsial 
kontaktda bo’lish, o’zining har tomonlama kamol topishiga bo’lgan extiyojlar va boshqalarini 
o’z ichiga oladi.
b) Guruhiy ehtiyoj - bu oilaviy yoki kishilarning biron maqsadda birlashgan guruhlari 
(mehnat jamoasi, turli uyushmalar) ehtiyojlari bo’lib, birgalikda yashash, faoliyat yuritish 
jarayonida vujudga keladigan umumiy ehtiyojlardir. 
v) Umum jamiyat ehtiyoji - bu mamlakat miqyosida, qolaversa er shari miqyosida 
insonlarning bir butun bo’lib tarkib topgan ehtiyojlaridir. U o’z ichiga birinchidan, barcha 
turdagi individual va guruhiy ehtiyojlarini olsa, ikkinchidan jamiyatni yaxlit organizm sifatida 
yashab turish uchun zarur ehtiyojdir. Bularga tabiiy resurslarni asrash, mudofaa, jamiyatni 
boshqarish va hokazolarni kiritish mumkin. Jamiyatning ehtiyoji turli ijtimoiy toifa va 
guruhlariga mansub kishilar ehtiyojining yaxlitligi sifatida namoyon bo’ladi. Tabaqalanish 
darajasiga qarab ehtiyojlar ham farqlanadi. 
2.Ehtiyojlar ob’ektiga
7
ko’ra: moddiy ehtiyojlar, sotsial-ma’naviy ehtiyojlarga bo’linadi. 
Moddiy ehtiyojlar azaliy, ular inson paydo bo’lishi bilan vujudga kelgan. Ular tabiiy 
ehtiyojdir. Moddiy ehtiyojlar eng zarur va hayotiy ehtiyojlardir. Oziq-ovqat, kiyim-kechak, 
turar-joy, transport va hokazo kabi qator ehtiyojlardan iborat bo’lib, ularning qondirilishi 
6
Lotinchadan olingan «sub’ekt» so’zi ega, «ob’ekt» esa predmet ma’nosini anglatadi. O’zbek tilining izohli 
lug’atida ko’rsatilishicha sub’ekt deganda, aql-zakovat, iroda egasi, borliqni bilishga, o’zgartirishga qodir, faollik 
bilan harakat qiladigan shaxs yoki guruh.
7
. Ob’ekt esa kishining faoliyati, diqqat-e’tibori qaratilgan va o’z faoliyatini shunga qaratgan predmet, hodisa 
tushuniladi.

---

yashashning birlamchi shartidir. Moddiy ehtiyojlar albatta moddiy ko’rinishga ega, masalan: 
oziq-ovqatga ehtiyoj, aniq: un, guruch, yog’, go’sht, shakar va boshqalar kabi moddiy shaklga 
ega. Kiyimlarga bo’lgan ehtiyoj: tufli, paypoq, kastyum-shim, ko’ylak, palto, kurtka va 
boshqalarga bo’lgan ehtiyoj tarzida yuzaga chiqadi. 
Sotsial-ma’naviy ehtiyojlar azaliy bo’lmay jamiyat taraqqiyotining ma’lum bosqichida, 
tsivilizatsiya paydo bo’lishi bilan yuzaga keladi. Jamiyat rivojlangan sari sotsial-ma’naviy 
ehtiyojlar tabiiy zaruratga aylana boradi, hamda borgan sari yuksala boradi. Sotsial-ma’naviy 
ehtiyojlar asosan turli xizmatlardan foydalanishga bo’lgan ehtiyojlar tarzida yuzaga chiqadi. 
O’qituvchi, vrach, san’at arbobi, sport va boshqalar xizmatidan foydalanib, inson axloqiy, 
ma’naviy, estetik, jismoniy jihatdan tarbiyalanadi, bilim oladi, kasb egallaydi, har tomonlama 
kamol topadi. Bu ehtiyojlar yaqqol moddiy ko’rinishga ega emas. 
3.Faoliyat yuritish sferasi jihatidan: mehnat qilish, muloqatda bo’lish, dam olish, ish 
qobiliyatini tiklash, iqtisodiy faoliyat yuritishga ehtiyojlarni o’z ichiga oladi. 
Mehnat ehtiyoji insoning o’zida mujassamlashgan. Mehnatsiz inson yashay olmaydi., 
chunki mehnatsiz nozu-ne’matlar yaratib bo’lmaydi, mehnatsiz inson shaxsi kamol topa 
olmaydi. Mehnat ehtiyoji insonda mehnat qilish, ijod qobiliyati borligidan kelib chiqadi. Inson 
mehnatda o’z o’rnini topish, o’z qobiliyatini ishga solib, obro’-e’tibor qozonishga harakat qiladi. 
Inson yashar ekan doimo boshqalar bilan muloqotda bo’lishga ehtiyoj sezadi. Shuning uchun 
ham hayotimizda «Yolg’izlik xudoga xos» degan naql bor. Inson mehnat qilar ekan, albatta ish 
qobiliyatini tiklash uchun dam olishi, turli ko’ngil ochar tadbirlarda qatnashishi zarur. 
4.Ehtiyojlarni qondirilishi jihatidan qarasak, ular yakka va birgalikda qondiriladigan 
ehtiyojlarga bo’linadi. Har bir inson o’zining ehtiyojlarini bir qismini yakka tartibda, ikkinchi 
qismini esa boshqalar bilan birgalikda qondiradi. Yakka tartibda qondiriladigan ehtiyojga yagona 
o’lcham bilan yondoshib bo’lmaydi. Moddiy ehtiyojlarning ko’pchiligi odatda yakka tartibda 
qondiriladigan ehtiyojlarni tashkil etsa, sotsial- ma’naviy ehtijlar ko’prok birgalikda 
qondiriladigan ehtiyojlardan iborat. Masalan, kiyim kiyishga bo’lgan ehtiyoj yakka tartibda, 
bilim olishga bo’lgan ehtiyoj birgalikda qondiriladi. 
5. Ehtiyojni qondirishdan qanday maqsad ko’zlanganiga qarab, ularni: shaxsiy ehtiyojlar 
va ishlab chiqarish ehtiyojlariga bo’lish mumkin. Boshqacha aytganda iste’mol tovarlari va 
iqtisodiy resurslarga ehtiej. Birinchisi insonning bevosita ehtiyojlari bo’lib, uning hayot 
kechirishi, har tomonlama kamol topishiga qaratilgan. Ishlab chiqarish ehtiyojlari esa inson 
uchun bilvosita ehtiyojlar bo’dib, uning yordamida inson yashashi kamol topishi uchun zarur 
bo’lgan turli ne’matlar ishlab chiqarish uchun zarur investitsion tovarlar yaratiladi. 
Ehtiyojlar qanday guruhlarga bo’linmasin, qay jihatdan
yondashilmasin, ular bir-biri bilan bog’lik, biri ikkinchisini taqozo qiladi, hamda yagona 
umumjamiyat ehtiyojlari tarzida shakllanadi. 
Jamiyatning umumiy ehtiyojlari tarkib topishi va rivojlanishiga qator omillar ta’sir 
ko’rsatadi. 
Ularni umumiy tarzda quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin: 
1.Aholi soni, yoshi, jinsi. 
2.Tabiiy-geografik sharoiti. 
3.Tarixiy milliy an’analar va odatlar. 
4.Jamiyatning iqtisodiy taraqqiyoti. 
5.Madaniy jihatdan erishilgan daraja. 
Jamiyat har xil odamlardan tarkib topar ekan, albatta ularning har birining ehtiyoji 
shakllanishiga ta’sir etadigan omillar ham mavjud
.

---