"iqtisodiyot" fakulteti "bank ishi" fanidan mustaqil ish

2.
 
ILK BOR OLTIN MONOMETALIZMI (STANDART) PUL TIZIMI 
SIFATIDA 
Ilk bor oltin monometalizmi (standart) pul tizimi sifatida Buyuk Britaniyada 
XVIII asr oxirida qaror topgan va qonun bilan 1816 yilda tasdiqlangan. Ko’pchilik 
boshqa davlatlarda u XIX asrning oxirlarida joriy qilingan: Germaniyada - 1871-1873 
yilda, Shvetsiya, Norvegiya, Daniyada - 1873 yilda, Frantsiyada - 1876-1878 yilda, 
Avstriyada - 1892 yilda, Rossiya va Yaponiyada - 1897 yilda, AQSh da - 1900 yilda. 
Qiymat belgilarining oltinga almashinishiga qarab oltin monometalizmi uch 
ko’rinishga ajratiladi: oltin tanga standarti (zolotomonetniy standart), olting’isht 
(zolotoslitkoviy) standarti, va oltin valyuta (zolotovalyutniy ili zolotodevizniy) 
standarti.
Oltin tanga standarti kapitalizmning erkin raqobatiga juda mos kelgan, ishlab 
chiqarish, kredit tizimi, jahon savdo kapitali kelib chiqishining rivojlanishiga yordam 
bergan. Bu standart quyidagi asosiy xususiyatlar bilan xarakterlanadi: 
Mamlakat ichki muomalasida to’laqonli oltin tanga mavjud bo’ladi, oltin pulning 
barcha funktsiyalarni bajaradi. Xususiy shaxslarga tangalarni erkin zarb qilishga ruxsat 
etiladi, ko’pincha mamlakat zarbxonasida. Muomaladagi to’la qiymatli bo’lmagan 
pullar (banknota, kredit pullar) erkin va cheksiz tarzda oltin pullarga almashiniladi. 
Oltin va chet el valyutasini erkin tarzda olib chiqish va olib kirishga hamda erkin oltin 
bozorlarining amal qilishiga yo’l qo’yiladi. 
Oltin tanga standartining amal qilishi Markaziy emissiya banklarida oltin 
zaxiralari bo’lishini talab qilgan. Bular tanga muomalasining rezervi bo’lib xizmat 
qilgan, banknotalarning oltinga almashinishi ta’minlangan va jahon pullari rezervi 
bo’lgan.
Birinchi jahon urushi davrida byudjet taqchilligining o’sishi, uning zayomlar 
chiqarish va tabora o’sib borayotgan pul emissiyasi bilan qoplanishi muomalada pul 
hajmining ortib ketishiga olib kelgan. Bu pul massasi emissiya hajmi va banklarning 
oltin zaxiralaridan anchagina ustun edi. Bu hol esa qog’oz pullaming oltin tangalarga 
erkin almashinishini xavf ostiga qo’ydi.

---

8 
Bu davrda oltin tanga standarti urushda qatnashgan davlatlarda, keyinchalik esa 
ko’pchilik boshqa mamlakatlarda ham (AQSh dan tashqari, unda 1933 y. gacha bu tizim 
amal qilgan) hayot davrini o’tab bo’ladi: banknotalarning oltinga almashtirishi tugatildi, 
uni chegaradan olib chiqish man qilindi, hamma oltin tangalar xazinaga qaytarildi. 
Birinchi jahon urushi tugagandan so’ng kapitalizmning umumiy inqirozi sharoitida hech 
qanday kapitalistik mamlakat o’z valyutasini barqarorlashtirishni oltin tanga standartiga 
qaytish asosida amalga oshira olmadi. Oltin qolip standartida, oltin tanga standartidan 
farqli o’laroq, muomalada oltin tanga va uning erkin zarb etilishi ko’zda tutilmaydi. 
Banknota va boshqa to’la qiymatga ega bo’lmagan pullar oltin quyilmalarga 
almashiniladi. Angliyada standart 12,4 kg oltin quyilmasi 1700 f.st , Frantsiyada esa 
12,7 kg oltin quyilmasi 215 ming frankka tenglashtirilgan. 
Avstriya, Germaniya, Daniya, Norvegiya va boshqa mamlakatlarda oltin deviz 
standarti o’rnatilgan, bunda ham oltin tangalar muomalasi va erkin zarb etilishi ko’zda 
tutilmaydi. To’la qiymati bo’lmagan pullarni oltinga almashish oltin ko’yilma standarti 
bo’lgan davlat valyutasiga almashish orqali amalga oshirilgan. Bu yo’l bilan oltin 
valyuta standarti o’rnatilgan davlat pul birligini oltin bilan bilvosita aloqasi saqlanib 
turilgan.
1944 yilda tashkil qilingan Brettonvud Jahon valyuta tizimi o’zi bilan davlatlararo 
oltin-valyuta standarti tizimini, boshqaga qilib aytganda o’z mohiyati bo’yicha erkin 
konvertatsiyalanadigan valyuta assosida davlatlar uchun oltin-dollar standarti tizimini 
qaror toptirgan. Oltin-dollar standartining mohiyati shundaki, u faqat markaziy banklar 
uchun o’rnatilgan va bunda faqat bitta valyuta - AQSh dollari oltin bilan aloqador 
bo’lgan. Oltin zaxira salmog’ining susayib ketishi sababli qo’yilmalarni dollarga sotish 
to’xtatildi va oltin-dollar standartga ham yakun yasaldi.
2