Й ва ўрта махсус таълим вазирлиги улғайишидаги ўзгаришлари

45
келадиган даражага етмайди. Бундай ҳолат иккинчи марта ҳомиладор бўл1'ан вақтда мураккаблашади.
Билимларини текшириш учун саволлар.

1. 
   Қон тизимига қандай аъзолар мансуб?
   
2. 
   Қайси аъзолар қон яратувчи ҳисобланади?
   
3. 
   Турли ёшга оид даврларда бола қонининг миқдори
   

қанақа?
4. "Гематокрит сон" деганда нимани тушинасиз ва у
онтогенезда қандай ўзгаради?

5. 
   Ҳомила ва болалар қонида аиидоз юз беришининг сабаблари нимада?
   
6. 
   Онтогенезда болалар қонининг морфологик таркибини ўзгаришини кўрсатинг.
   
7. 
   Қоннинг турухАЯ хусусиятлари қандай аниқланади ва улар қандай наслдан наслга ўтади?
   

ҚОН АЙЛАНИШИ.

• 
  Ҳомила даврида ривожланаётган боланинг қон айланиши механизми.
  
• 
  Туғилгандан кейинги қон айланиши механизми.
  
• 
  Юракнинг ёшга оид ўзгаришлари тавсифи.
  
• 
  Акселерация ва юрак —томир тизимининг ривожланиши.
  

Ҳомиладорликнинг 3 ҳафтасидан бошлаб эмбрионда юракнинг ривожланиши бошланади (4 —расм). Юрак, иккита найча кўринишида бўйинга яқин жойда шакллана бошлаб, кейинчалик ушбу найчалар қўшилиб 8 —симон шаклга эга бўлади. Кейинчалик эса, юракнинг ҳолати, катталик/\ари, ташқи кўриниши (шакли) ва ички тузилишида жуда мурак — каб ўзгаришлар юз беради. Юракни 4 та камерага бўладиган тўсиқлар пайдо бўлади. Эндокарддан клапанлар ва қопқоқ — чалар шаклланади. Ҳомила ривожланишининг 2 —ойини охирига келиб, юрак кўкрак қафасига силжиб ўтади ва у ерда ёшга қараб ўз ҳолатини ўзгартиради. Янги тутилган болада, юрак кўндаланг жойлашган бўлиб, катталашган ти — мус безнинг орқасига сурилади. Катталашган жигар юракни юқори жойлашишини белгилайди ва унинг тепа қисми 4-
46
қовурғалараро бўшлиқда чапга проекция қилади. Бола 5 ёшга тўлгач 5 қовурғалараро бўшлиқда проекцияланса, 10 ёшга келиб катталарникига мос келади. Юракнинг юраколди, меъдаолди соҳалари ва меъдачалари нотекис ривожланади. Бола янги туғилганда ва эмизуклик даврининг биринчи ойларида юракнинг меъдаолди соҳаси меъдачаларга нис — батан анча жадал ривожланади. Иккинчи ёшга ўтганда уларнинг ўсиши умуман бир хил бўлади. Аксинча, 10 ёшга тўлгандан кейин, меъдачаларнинг ўсиши меъдаолди қисмларига нисбатан кескин кучаяди ва бунда чап меъдача тезроқ ўсади. Бола 1 яшар бўлганда юрак оғма ҳолатда жойлаша бошлайди.
Қон томирларининг ривожланиши юрак ривожланиши би/^ан бир вақтда бошланади. Янги туғилган боланинг қон томирлари катталарники билан бир хилда бўлади. Уларнинг бир хиллари ўзининг ҳолати, қўшни аъзоларга муносабати, катталиклари, тузилиш хусусиятлари, ривожланиш даражаси билан фарқланади. Масалан, ўпка томирининг айланаси шотомир (аорта) айланасига нисбатан катта, аорта ёйи анча горизонтал жойлашган ва ҳ.к.
Ҳомиланинг қон айланиши плацентар деб номланади. Пастнатал қон айланишидан унинг фарқи шундан иборатки, ўпканинг қон айланиш доираси орқали қон ўтади, лекин газ ал>лашинуБи жараёнида иштирок зтмайди. Бундан ташқари, чап ва ўнг меъдаолди бўлмачалари ўртасида боғланиш дар — часи (овал дарча) ҳамда ўпка артериясининг қуйилиш жойи ва аорта ёки ўртасида қўшалоқ қуйилиш (артериал найча оқими) жойи мавжуд. Бунинг оқибатида, ҳомила аралашган артериа,\ —веноз қон билан таъминланади. (5 —расм),
Плацентада киндик венаси бошланади ва у орқали плацентада оксидланган артериал қон ҳомилага йўналти — рилади. Киндик йўли таркибида ўтадиган киндик венаси киндик ҳалқаси орқали ҳомиланинг қорин бўшлиғига кириб келади ва жигарга ўтади ҳамда у ерда жигарнинг қон то — мирлари билан бирлашиб, жигар веналари билан биргаликда Қонни пастки кОвак венага олиб келади. У орқали қон ўнг меъдаолди бўлмачасига ўтади ва пастки ковак венанинг тў — сиқчаси ёрдамида овал дарча орқали чап меъдаолди бўлма — часига, кейин эса чап меъдагача ва аортага ўтади.
47

4—Расм. Юрак камераларини шаклланиши. Одам хомиласи юрагининг фронтал (умумий) кесмаси. А—4— 4,5 ҳафталик ҳомила юраги: 1—юрак бўлмачаси; 2—цоринча; 3—бўлмача—цоринча (атриовентрикуляр) канали. Б—5 ҳаф— таликка яҳин ҳомила юраги: 1—бирламчи бўлмачалар ораси— даги тўсиҳ; 2—бирламчи тешикча; 3— бўлмача—цоринча ка— нали. В~5,5 ҳафталик ҳомила юраги: 1—бирламчи бўлмачалар орасидаги тўсиц; 2—бирламчи бўлмачалар орасидаги тешикча (ёпилувчи); 3—иккиламчи бўлмачалар орасидаги тешикча; 4~ бўлмача—цоринга каналидаги ёстицча (эндокардни цалинлашуви); 5—цоринчалараро тешикча; 6—цоринчалараро тўсиҳ. Г—6—6,5 ҳафталик ҳомила юраги: 1—бирламчи бўлма— чалар оралиғидаги тўсиц; 2—иккиламчи бўлмачалар ора-лиғидаги тўсиц; 3—иккиламчи бўлмачалар оралиғидаги те— шикча; 4~бўлмага—цоринчалар канали ёстицчаси (атриовен— тикуляр); 5—цоринчалараро тешикча. Д—5 ойга яцин ҳоми— ланинг юраги: 1—бирламчи бўлмачалар оралиғидаги тўсиц (овал тешикча клапани); 2—иккиламчи бўлмачалар ора— лиғидаги тўсиц; З—иккиламчи бўлмачалар оралиғидаги тешик; 4—бўлмачалар т.ешигасидаги клапанлар (атриовентрикуляр).
Қон аорта орқали, биринчи навбатда юракка (вена арте — риалари бўйлаб), бўйинга, бошга ва қўлларга боради.
Ўнг меъдаолди бўлмачага келадиган веноз қон пастки ковак венадан ташқари яна устки ковак вена ва юракнинг тож синуси орқали ҳам келад^и. Ушбу қоннинг барчаси хш — стки ковак венадан келадиган кичик миедордаги қон билан биргаликда ўнг меъдачага боради ва ундан ўпка йўғон то — мирга ўтади. Ўпка томиридан ўтган қон ўпка артериялари орқали ўпкага, ортиқча қон эса артериал найча орқали аорта келиб қуйилади.
Шундай қилнб, аортага аралаш қон келиб тушади, яъни: чап меъдачадан кўпроқ артериал қон, артериал найча орқали эса кўпроқ миқдррдаги веноз қон. Аралаш қон кўкрак ва қориндаги қон томирлар тармоғи орқали кўкрак ва қорин бўшлиғидаги аъзоларга, тос ва оёқларга боради.
Чап ва ўнг меъдачалардан ке.ладиган қон оқими аорта орқа.ш қисман аралашиб ўтади ва анча (аэроблашган) ки — слородга тўйнган қон богпга келиб тушади. Киндик арте — рияси бўйлаб, қон киндик ҳалқаси орқали қорин бўшлигидан чиқади ва киндик йўлл^ таркибида плацентага бориб етади. Ҳомиланинг қони плацеитадан озиқа мо,адаларни олад,и, корбонат антидрқадан соқит бўлади, кислород билан бойи — тилади ва яна киндик веиаси орқали ҳомилага қайтади.
Бола туғилгач, киндик йўли туғиб қўйилг-анида ва ўпка доираси орқали қон айланиши бошланганда ки11дик арте — риясини артериал найчани ва киндик артерияларининг дистал бўлимларини секин —аста бўшаб қолиши бошланади. Ушбу барча ҳосилалар бирлашиб яллиғланади ва тутам ҳосил қилиб қотади. Бола туғилгандан сўнг ўзининг функциоггал моҳиятини йўқотган овал дарча ва пастки ковак венанинг тўсиқчаси қам ял.\иғланиб қотади.
Бола туғилиб, унинг организмини она организми билан а.лоқаси узилганда қонида корбонат ангидрид газини тўпла — ниши бошланади ва бу ҳол и^\к бор нафас олишни рагбат — .аднтиради ҳамда ўпка ҳаво билан тўлади. Кичик қон айла — НИШ1Т доирасида босим пасаяди ва ўпкага келадиган қон оқими ортади. Қонни ўпкадан юракка келиши ортади, юракнинг чап ва ўнг бўлимларидаги босим кўрсаткггчлари ўзгаради. Кичик қон айланиш доирасининг фаолияти богп — лангандан сўнг чап меъдаолди бўлмачада босимнинг ортиши

Ш,^.

5~Расм. Ҳоиила ва тутлган чацалоцда ҳон айланиши. А— йўлдошда цон ҳаракати; В—ҳомилада цон айланиши; С— туғилгстн чацолокда қон айланиши. 1—киндик артерияси; 1а— ён киндик тугини (шоҳланган артерияшр); 2—ворсинкалар (сўрғичлар); 3—вена цонини олиб келувчи артериолалар; 4~ артериал конни олиб кетувчи боиьшнғич вена; З—цогши ла— кунга (6) тарцатувчи она организми артерияси; 7~она ор— танизми веналари; Киндик венаси; 8 а-жигарни доира тсугуни (шоҳланган вена); 9~киндик халцаси; 10—вена ирмоғи; 11 — жигар; 12—пастки пўк вена; 13~овал тешикча; 13а—овал чуқурча (шоҳланган тешикча); 14—ўпка артерияси; 15— боталл ирмоғи; 15 а—боталл тугуни (шоҳлаиган ирмоц); 16— ҳомила ўпкаси; 16 а—туғилган чацалок ўпкаси.

туфайли овал дарчанинг клапани юрак бўлими ўртасидаги тўсиққа ёпишади ва уни ёпиб қўяди. Мушак толаларининг қисқариши натижасида артериал найча ҳам ёпилади. Бунинг барчаси, ҳомила юрагининг иккала бўлимини параллел бирлашган ҳолатини янги тугилган бола юрагида кетма —кет бирлашган ҳолатга айлайишига олиб келади. Меъдаолди бўлмачалари ўртасидаги овал дарчани яллиғланиб қотиши бо-^а туғилганидан кейин 6 — ҳафтада, кўпроқ 5 — 7 ойдан сўнг содир бўлади. Қатор ҳолатларда артериал найча ва овал дарча яллиғланиб қотмаслиги мумкин, туғма нуқсонлар ичида ушбу патология 20% ташкил қилади.
Бола организмини ўсиши ва ривожланиши жараёнида унинг юрагини ёшга оид катталикларини, оғирлигини ва тузилишини ўзгаришлари содир бўлади. Ушбу ўзгаришлар бола ҳаётининг биринчи йилида жадал равишда, қисман иккинчи ёшида ва жинсий балогатга етиш даврида содир бўлади. Ўғил болалар 6 ёшга тўлганда, улар юрагининг узунлиги янги туғилгандагига нисбатан 2 марта кўн бўлади, энига эса 9 ёшга келиб, қалинлигига—13 ёшга келиб икки марта ортади. Қиз болалар юрагининг барча параметрлари анча кичкина бўлади (5 ва 6 — жадваллар).