Jahon iqtisodiyoti globallashuvi tushunchasining mohiyati va uning asosiy jihatlari

Jahon iqtisodiyoti globallashuvi.
Globallashuvjarayonijahoniqtisodiyotiningquyidagiasosiysohalaribo’yichakengrivojlanmoqda:

• 
  tovarlar, xizmatlarvaintellektualmulkob’ektlariningxalqarosavdosi;
  
• 
  ishlabchiqarishomillarningxalqaroharakati;
  
• 
  xalqaromoliya-kreditvavalyutaoperatsiyalari;
  
• 
  ishlabchiqarish, ilmiy-texnikaviy, texnologikvaaxborotlarsohasidagihamkorlik.
  

Iqtisodchiolimlarfikrigako’rajahoniqtisodiyotidagloballashuvjarayoniquyidagiholatlarnio’zichigaoladi:

• 
  mintaqaviyintegratsionjarayonlarnijadallashtiradi;
  
• 
  xo’jalikyuritishnito’liqerkinlashtirmagandavlatlariqtisodiyotiniochiqliginita’minlaydi;
  
• 
  istalganbozorlargabarchaishtirokchilarningqarshiliksizkirishinita’minlaydi;
  
• 
  moliyaviyvasavdooperatsiyalarniamalgaoshirishgategishlitartiblarniuniversallashtiradi;
  
• 
  bozorlarnitartibgasolishvanazoratqilishnibirme’yorgakeltiradi, ya’niunifikatsiyaqiladi;
  
• 
  kapitalnijoylashtirish, investitsionjarayonlarvaumumjahonto’lov- hisobtizimigaqo’yilgantalablarnistandartlashtiradi.
  

2. 
   Globallashuvjarayoniningasosiymanbalari, omillarivarivojlanishbosqichlari
   

Globallashuvtushunchasiyagonaxalqaroiqtisodiy, huquqiyvamadaniy-axborotmakoninishakllanishinianglatadi. Globallashuvjarayoniiqtisodiydoiradanchiqqanholdajamiyatxayotiningbarchaasosiysohalarigasezilarlidarajadata’sirko’rsatadi. Bujarayon XX oxiri XXI asrboshidajahoniqtisodiyotidaalohidarolo’ynab, xalqaroiqtisodiyvasiyosiymunosabatlarningyangitiziminishakllanishigakuchliturkiberdi.
Birinchidan, globallashuvmamlakatlaro’rtasidagiiqtisodiymasofaniqisqartiruvchialoqavositalarivatransportsohasidailmiy-texniktaraqqiyotnijadallashuvini, xalqaromehnattaqsimotiningchuqurlashuvinihamdadunyorivojlanishiningob’ektivomillariniyuzagakeltiradi. Buholat, dunyoningistalgannuqtasidanzaruraxborotnixoxlaganvaqtdaolishvatezdaqarorqabulqilishgaimkonberadi, telekommunikatsiyaningzamonaviytizimlarikapitalnixalqaroinvestitsiyalashniamalgaoshirishniengillashtiradi. Dunyoningaxborotintegratsiyalashuvisharoitlaridaxo’jalikyuritishningxorijiytajribasinio’zlashtirishvatexnologiyalarnio’tkazishbirmunchatezlashadi.
Globallashuvningikkinchimanbasi – protektsionizmsiyosatinicheklashgasababbo’luvchivajahonsavdosinierkinqiluvchisavdoningliberallashuvihamdaiqtisodiyliberizatsiyaningboshqashakllaridir. Buningnatijasidaturlixilsavdotariflarijiddiyravishdapasaydi, tovarlarvaxizmatlarsavdosidagiboshqako’plabto’siqlarbartarafetildi. Boshqaliberizatsiyatadbirlariishlabchiqarishningqolganomillarivakapitalharakatikuchayishigaolibkeldi.
Baynalmilallashuvjarayonininguchinchimanbasivagloballashuvningasosiymanbalaridanbiritransmilliylashuvhodisasibo’ldi. Ushbuholatdatransmilliykompaniyalaretakchikuchsifatidanamoyonbo’ladivaularbirvaqtningo’zidabaynalmilallashuvjarayoniningasosiyishtirokchilarihisoblanadi.
Globallashuvjarayonibarchamamlakatlariqtisodiyotidakuzatilmoqda. Ushbujarayonmahsulotlarishlabchiqarish, xizmatlarko’rsatish, ishchikuchlaridanfoydalanish, investitsiyavatexnologiyalarnibirmamlakatdanboshqalarigatarqalishigata’sirko’rsatmoqda. Bularningbarchasipirovardidaishlabchiqarishningsamaradorligi, mehnatunumdorligivaraqobatbardoshlikningoshishidanamoyonbo’ladi. Aynangloballashuvjarayonixalqaroraqobatlashuvnikuchayishigaolibkeldi.
Zamonaviytransmilliykorporatsiyalar, oldingiishlabchiqarishgaixtisoslashganTMKlardanfarqliravishda, asosanaxborotvamoliyaviybozorlardafaoliyatko’rsatmoqda. Mazkurbozorlarningglobalmiqyosdabirlashuvisodirbo’lmoqdavanatijadayagonajahonmoliyaviy-axborotmakonishakllanmoqda. BungamuvofiqtarzdaTMKlarningvaularbilanchambarchasaloqadorbo’lganmilliyiqtisodiytuzilmalarhamdatashkilotlarningrolioshibbormoqda.
Hozirgipaytdayangitexnologiyalarning 80% TMKlartomonidanyaratilmoqda, ayrimholatlardaularningdaromadlariayrimyirikmamlakatlarningyalpimilliydaromadidanoshibketmoqda. Aytishjoizki, dunyoning 100tayirikiqtisodiyotiro’yhatida 51tao’rinniTMKlaregallagan. Ularfaoliyatiningmuhimqismigipertexnologiyalarni (yokimetatexnologiyalar) ishlabchiqishbilanbog’liq. Bularjumlasiga, yangikompyuterlaravlodi, kompyuterdasturlari, ishlabchiqarishdafoydalaniladigantexnologiyalarnivaboshqalarnikiritishmumkin.
Globallashuvjarayoniningyanabirmuhimjihatitexnologikinnovatsiyalarrivojlanishigategishlibo’lib, yangitexnologiyalargloballashuvniharakatgakeltiruvchikuchbo’lishibilanbirgalikdaxalqaroraqobatlashuvnikuchaytirganholdauningrivojlanishinivamamlakatlaro’rtasidatarqalishinirag’batlantiradi.
Globallashuvningto’rtinchimanbasisifatidaerkinsavdotiziminivabozoriqtisodiyotinibaholashdaglobalhamfikrlikkaerishishnikeltirishmumkin.
Aytishjoizki, jahoniqtisodiyotigloballashuviningyanabirmuhimxususiyati, XX asrningoxirgiyillaridamoliyabozorlariningjadalrivojlanishidanamoyonbo’ldi. Moliyabozorlarining (valyuta, fond, kreditvaboshq.) yangirolikeyingiyillardajahoniqtisodiyotiarxitekturasinikeskino’zgartirdi. Birnechao’nyillarilgarimoliyabozorlariningasosiymaqsadiiqtisodiyotningrealsektorifaoliyatinita’minlashdaniboratedi. Hozirgidavrdaesa, jahonmoliyabozoridagio’zgarishlarbutundunyomamlakatlariiqtisodiyotigata’sirko’rsatishningmuhimomilisifatidanamoyonbo’lmoqda.
Moliyaviygloballashuvjarayoniayniqsajahoniqtisodiyotininguchtaasosiymarkazlaridakuchayganbo’lib, ulargaAQSh, G’arbiyEvropavaYaponiyakiradi. Moliyaviyspekulyatsiyaoperatsiyalarihamaynanmazkuruchtalikchegaralaridantashqidunyogatarqaladi. Valyutabozoriningglobalaylanmasibirkundavomida 0,9-1,1 trln. AQShdollarigaetadi.