Jaqtiliqtin tuwri siziqli taraliwi. Jaqtiliqtin tegis aynadan shagilisiwi. Tegis aynada suwretleniwdi jasaw

Jaqtiliqtin tolqin impulsi
7. Foton turaqlı háreketde bo'lganligidan, u p = m • c impulsga ega bo'ladi.
Joqarı dagi munosabatni esapqa alsaq, fotonning impulsi ga teń boladı. formulani esapqa alıp, fotonning energiyası hám impulsini tolqın uzınlıǵı orqali ifodalaymiz va . (6 -7) eger, jism yuzasiga fotonlar aǵımi tushayotgan bo'lsa, u halda fotonlar shu yuzaga impuls beredi va yorug'lik bosimini vujudga keltiradi.
Maksvellning elektromagnit teoriyasına qaray da jaqtılıq qandayda bir dene maydanına túskende oǵan basım menen tásir etedi. lekin, bul basım júdá kishi mániske iye eken. Maksvellning esaplarına kóre, Jerge túsip atırǵan 
Quyash nurınıń 1 m2 yuzali absolut qara bólegine kórsetetuǵın basım kúshi 0, 48 μn ekan. Bunday kúshnı ashıq Jer sharayatında dizimnen ótkeriw júdá qıyın. dáslepki bar jaqtılıq basımın 1900-jılda orıs alımı P. n. lebedev tájiriybeda o'lchaydi. Onıń ushın oǵada názik qurılma yasaydi. Bir yamasa bir neshe juft qanotchalar bo'lgan aspa, juda jińishke ipga ildirilgen. ipga ko'zgu ornatılǵan bolıp, juqa jeńil qanatchalarning biri jıltır, ekinshisi qoraytirilgan. Yaltirog'i jaqtılıqnı yaxshi qaytaradı, qoraytirilgani bolsa utadı. sistema, havosi so'rib olingan idish ichiga joylashtirilgan bo'lib, júdá bayqaǵısh buralma tárezin quraydı. Osmaning burulishi ipga bekkemlangan ko'zgu va truba yordamida kuzatiladi. Osmaning burilish múyeshine qaray, osmaga tásir etiwshi jaqtılıqtıń basım kúshi anıqlanadı. lebedevning nátiyjeleri Maksvellning elektromagnit teoriyasıni tasdiqladi hám o'lchangan jaqtılıq basımı teoriyalıq esaplanǵan jaqtılıq basımına 20 % qátelik menen mos keldi. Keyinchalik 1923jılda gerlaxning tajribalar asosida o'lchagan yorug'lik bosimi nazariy hisoblangandan 2 % ga farq qildi.
fotonlar aǵımınıń sırtqa beretuǵın basımdıń formulasın tómendegicha keltirip shıǵarıw múmkin. fotonning júzege urılıw nátiyjesindegi ta'sir kúshi F 1 = Δ (mc) Δt ga teng. agar N ta foton urilsa, u holda F k
= NF 1 = NΔ (mc) Δt. Bu yerda: Δ (mc) -foton impulsining ózgeriwi. agar yuza ideal yaltiroq bolsa, Δ (mc) = 2 mc ga, absolut qora bo'lsa, Δ (mc) = mc ga teng. Oda absolut qora yuzaga berilgan bosim = NΔ (mc) S • Δt. eger yuza yaltiroq bo'lsa, p 1= N • 2 mc S • Δt. E = mc 2 dan ekanligini hisobga olinsa, p = NE c • S • Δt. Bu yerda NE S 
• Δt = I - yuza birligiga vaqt birligida tushuvchi yorug'lik (tolqın ) energiyasi yorug'lik (tolqın ) intensivligi I deyiladi.
Ol halda . Bul Maksvellning elektromagnit tolqınlarning element yuzasiga túsken dagi (absolut qara júzege) beretuǵın basımining formulası bolıp tabıladı. fotoeffekt hodisasiga asoslanib ishlaydigan asboblardan eng ko'p 
qollanılatuǵınlari fotoqar shilik bolıp tabıladı. fotoqarshilikning asosini yuzasi nisbatan katta bo'lgan, jaqtılıqka sezgir yarım ótkezgish quraydı. Onıń sxematik kórinisi hám shártli belgisi 6. 4-suwretde keltirilgan.
a) b) elektrod elektrod elektrod elektrod
6. 4-súwret.
Bólme temperaturasında yarım ótkezgishtiń qarsılıǵı kútá úlken va odan júdá kishi tok ótedi. Oǵan jaqtılıq túsiwi menen erkin zaryad tasıwshılarining konsentratsiyasi ortadi, qarshiligi kamayadi. Júzim kuchi ortadi. fotoqarshiliklarning jetiskenlikleri tómendegiler. Joqarı fotosezgirlik, uzoq múddetda samarali islewi, ólshemi kishiligi, tayarlaw texnologiyasi quramalı emes, hár túrlı to'lqin uzınlıǵında isleytuǵın yarım ótkezgishli 
materialdan tayyorlanishi mumkinligida bolıp tabıladı. Onıń kemshiliklerinen biri - qarsılıǵınıń ózgeriwi jaqtılıq aǵımiga sızıqlı bog'liq emasligi bo'lsa, yekinshisi -temperaturaga sezgirligi bolıp tabıladı. shu 
atap aytqanda, onıń inertligi úlken, úlken chastotalarda onıń qollanılıwında qatar máseleler paydo bo'ladi.
ishki fotoeffektga asoslangan fotoelementlar.ishki fotoeffektga asoslangan p-n o'tishli yarimo'tkazgichli fotoele-Mentlar jaqtılıq energiyasıni elektr energiyasına aylandırıwda qo'llani ladi. Quyash energiyasın elektr energiyasına aylantırıp beretuǵın yarımo'tkaz- gich -kremniyli fotoelementlar keń qollanil moq de hám olar Quyash batareyalari nomini olgan. jaqtılıq p-tip n-tip si-+
6. 5-súwret.
Quyash batareyasınıń tiykarın n-túrdegi 
kremniy plastinkası shólkemlestirip, onıń barlıq tárepleri p-tipdagi kremniyning juqa (1-2-μm) qatlami bilan qoplangan (6. 5-súwret). elementtiń maydanına jaqtılıq tushi- shi bilan juqa p-tipdagi qatlamda elekt ron gewek jupi payda bolıp, juqa qatlamda rekombinatsiyalanishga ulgurmasdan p-ntip ótiwli tarawǵa ótedi.p -n o'tishli tarawda zaryadlardıń ajırasıwı ro'yberedi. hosil bolǵan maydan tásirinde elektronlar n-tarawǵa, kovaklar p-tarawǵa haydaladi. hosil bolǵan eYuk o'rtacha esapta 0, 5 v gachaboladı. 1 sm
2 yuzali bunday element qarıydarǵa jalǵanǵanda 25 ma gacha júzim beradi.
kremniyli fotoelementlar bayqaǵıshlıǵı jasıl nurlar ushın maksimum, yaǵnıy Quyash nurlanıwınıń maksimal bólegine tuwrı keledi. shuning ushın olar joqarı fik ga iye bolıp, ádetde, 11-12 %, joqarı sapalı materiallarda 21-
22 % ga bo'radi. Quyash batareyaları Jerdegi Quyash elektrostansiyalaridan tısqarı, Jerdiń jasalma joldasları va kosmik kemelerde elektr energiya manbayi retinde xizmat qiladi. ishki fotoeffektga tiykarlanǵan hám eń kóp qollanılatuǵın ásbaplardan biri jaqtılıq diodlari (yarım ótkezgishli lazerlar) bolıp tabıladı. Bul bir yamasa bir neshe p -n o'tishga asoslangan diod bo'lib, undan elektr toki o'tganda o'zidan jaqtılıq shıǵaradı. Bul diod materialında elektronlardıń muǵdarı hám de jıldamlıǵı geweklerge salıstırǵanda úlkenlew boladı. elektronlar n-tarawdan p-tarawǵa o'tganda kovaklar bilan rekombinatsiyalashib, o'zlaridan ortiqcha energiyani nur sifatida chiqaradi. Yarım ótkezgish materialınıń túrine baylanıslı halda nurlanıw reńi túrlishe bo'ladi. Ózbekstan fa akademigi M. saidov tárepinen 10 ǵa jaqın túrli nurla nishga iye bolǵan jaqtılıq diodlari jaratılǵan hám de teoriyası va tayarlaw texnologiyasi ishlab chiqilgan. ilgerileri fotoasboblar tek kinotexnikada hám de fotoelektron sanagichlarda qollanılǵan bolsa, búgingi kunda yoritgichlarda, roboto- texnikada, avtomatıkada, fotometriyada, tungi ko'rish ásbaplarında, Quyash elektrostansiyalarida hám de jaqtılıq nurları járdeminde ámelge asıriluvchi ilimiy tadqiqotlarda keng qo'llanilmoqda. Ózbekstanda Quyash energiyasidan keng foydalanish maqsadida 1993-jılda “fizika-Quyash” ilimiy islep shıǵarıw birlashmasi tashkil etildi hám keń kólemde ilimiy-izertlew hám de ámeliy izertlewler olib barılmaqta.