O’zbek
|
Рус
|
Ingliz
|
Mazmuni
|
Abiotik muhit
|
Aбиотический фaктор
|
Abiotic environment
|
Abiotik muhit [yun.a-inkor ma`nosi, bios-hayot] - 1) tirik organizmlarni o`rab turgan notirik jismlardan iborat muhiti; 2) tirik organizmlarning faoliyati bilan bog`liq bo`lmagan tabiat hodisalari.
|
Antropogen omil
|
Aнтропогенный фaктор
|
Anthropogenous factor
|
Antropogen omil - inson va uning faoliyati tomonidan organizmlarga, biogeotsenoz, landshaft, biosferaga ko`rsatiladigan ta`sir.
|
Atrof (insonni qamragan) muhit
|
Окружaющaя средa
|
Environmental conditions (surrounding humans)
|
Atrof (insonni qamragan) muhit - odamlarga va ularning xo`jaligiga birgalikda va bevosita ta’sir etuvchi abiotik, biotik, ijtimoiy muhitlar majmuasi. A.m. tushunchasi atrof tabiiy muhit tushunchasidan bir muncha kengroqdir, chunki u o’z ichiga ijtimoiy hamda texnogen muhitlarni (uylar, korxonalar, yo’llar va sh.o’.) ham qamrab olgan tushunchalardir.
|
Kuzatuv
|
Нaблюдение
|
Supervision
|
Kuzatuv - keyinchalik faoliyat yuritish uchun asos bo'lgan, odatda tadqiqot ishlari davomida ma`lumot olish, shu jumladan monitoring kuzatuv muayyan zarar ko`rgan atrof-muhitdan namuna olishni o`z ichiga oladi va alohida korxonalar, uyushmalar,mahalliy milliy hukumat organlari tomonidan olib borilishi mumkin.
|
Ekologiya
|
Экология
|
Ecology
|
Ekologiya - [yun. Oikos - uy, joy va logos – ta’limot, so’z] – E. Gekkelning ta’riflashicha, biologiyaning organizmlar bilan muhitning uzaro munosabatlarini o’rganuvchi bir bo’limi (auto-ekologiya va sin-ekologiya). E. barcha tirik organizmlar va muhitni hayot uchun qulay qiladigan barcha jarayonlarni o’rganadi.
|
Global ifloslanish
|
Глобальная загрязнение
|
Global pollution
|
Global ifloslanish - ifloslanish manbayidan juda uzoq masofada, sayyoraning deyarli barcha nuqtalarida ayon bo'luvchi atrof tabiiy muhitning ifloslanishi. Havo muhitiga xos.
|
Ekologik yondashish
|
Экологический подход
|
Ecologic approach
|
Ekologik yondashish – organizmlarning xususan insonlarning birinchi o’rinda atrof-muhit bilan bo;lgan va o’zaro munosabatlarni tadqiq qilish va ifoda etishga yo’naltiruvchi umumilmiy qarash.
|
Ekologik inqiroz
|
Экологический кризис
|
Ecologic crisis
|
Ekologik inqiroz – inson faoliyati yoki tabiiy omillar (mas. Iqlimning o’zgarishi) tasiri ostida atrof muhit xolatining turg’un, nisbatan asta sekin qaytarish mumkin bo’lgan yoki qaytarish mumkin bo’lmagan ravishda oshishi (strukturasining soddalashishi, energetic yoki ekologik potentsiyalining pasayishi).
|
Ifloslantirish manbasi
|
Загрязняющий источник
|
Source of pollution
|
Ifloslantirish manbasi - 1) ifloslantiruvchi moddani atmosferaga tashlash nuqtasi; 2) ifloslantiruvchi moddani ishlab chiqarayotgan xo`jalik yoki tabiiy obektlar (qar.ifloslantiruvchi); 3) kirib kelayotgan ifloslantiruvchi moddani tarqatayotgan hudud.
|
Adaptatsiya
|
Адаптаsия
|
Adapting
|
Adaptatsiya (moslashish) [lot. adaptatio- moslashish, ko`nikish] - tirik organizmlarning muhitning konkret sharoitida barqaror yashab ketishini ta`minlaydigan morfofiziologik, populyatsiyaviy va b. xususiyatlarining yig`indisi. Umumiy A. (keng ko`lamdagi muhit sharoitlariga ko`nikish) hamda xususiy A. (muhitning lokal, yoki o`ziga xos xususiyatli sharoitlariga ko`nikish) farqlanadi.
|
Akllimatizatsiya
|
Акклиматизаsия
|
Acclimatization
|
Akllimatizatsiya - atrof-muhitdagi o`zgarishlarga nisbatan organizmning fiziologik va xulqiy moslashishi.
|
Antropogen omil
|
Антропогенный фактор
|
Anthropogenous factor
|
Antropogen omil - inson va uning faoliyati tomonidan organizmlarga, biogeotsenoz, landshaft, biosferaga ko`rsatiladigan ta`sir.
|
Fitosenoz
|
Фитоsеноз
|
Phytocenosis
|
Fitosenoz [yun. Phyton – o’simlik va koinos – umumiy] – yer yuzasining bir turdagi xududini egallagan,muayyan tarkib, tuzilish, bichim hamda o’simliklarning bir-biriga bo’lgani kabi, ularni o’rab turgab muhit bilan munosabatlarni ifodalaydigan (tavsiflaydigan) o’simliklar majmui.
|
Biogen modda
|
Биогенная вещество
|
Biogenic matter
|
Biogen modda - organizmlar hayotiy faoliyati natijasida vujudga kelgan kimyoviy birkma (lekin aynan shu vaqtnig o’zida ularning jismi tarkibida ham bo’ lmasligi mumkin).
|
Biosfera
|
Биосфера
|
Biosphere
|
Biosfera – [yun.bios-hayot,sphaira-shar] yer qobig’idan (sferalaridan) biri bo’lib, uning tarkibi va energetikasi asosan tirik modda faoliyati bilan belgilanadi E. Zyuss tomonidan 1875 y.kiritilgan bu atama V. I. Vernadskiyning ilmiy izlanishlari natijasida yer sayyorasining butun sirtini anglatadigan bo’ldi. B.troposfera ,litosfera vagidrosferani o’zichiga qamrab oladi; qalinligi 30-40 km. sin. Ekosfera .
|
Moddalarning biologik aylanishi (kichik doira)
|
Биологическая круговорот веществ (малый круговорот)
|
Biological turnover of matters - (small turnover)
|
Moddalarning biologik aylanishi (kichik doira) - kimyoviy elementlarning tuproq va atmosferadan tirik organizmlarga ularning kimyoviy shaklini o'zgartirib kirishi, so'ng tuproq va atmosferaga organizmlarning hayotiy faoliyati jarayonida va keyinchalik o'lganidan keyin qoluvchi qoldiqlar bilan qaytishi, hamda mikroorganizmlar yordamida destruksiya jarayonlari va minerallashishdan keyingi yana tirik organizmlarga qaytishi. M.b.a. bunday ta`rifi biogenetik darajaga to`g'ri keladi.
|
Noosfera
|
Ноосфера
|
Noosphere
|
Noosfera [yun.noos - aql] - aql-idrok sferasi. Iboraning zamonaviy talqini 1931-yilda V.I. Vernadskiy tomonidan riosfera evolyutsiyasining bosqichi, uning tarqqiyotidagi jamiyatning ongli faoliyatining yetakchi rolini ifodalash uchun kiritilgan.
|
Rekultivatsiya/rekulyatsiya
|
Рекультиваsия
|
Reclamation
|
Rekultivatsiya/rekulyatsiya - bo’sh yerlar, ifloslangan sanoat maydonlari va hokazolarni foydalanish xususan uy-joy qurilishi bog’lar yaratish dehqonchilik uchun yaroqli yerlarga aylantirish. Chiqindilar bilan ishlashga nisbatan “reserkulyatsiya” atamasi chiqindilarni utilizatsiyalash sohasida qo’llanadi.
|
Tabiiy resurs (suv, havo, tuproq va h.k.) sifati
|
Качества естественных ресурсов
|
Quality of natural resource (water, air, soil, etc.)
|
Tabiiy resurs (suv, havo, tuproq va h.k.) sifati – uning tavsiflarining inson ehtiyojlari yoki texnologik talablarga (resursning tozaligi, unda foydali komponentlarning mavjudligi) mos kelish darajasi.
|
Tabiiy resurslar (boyliklar)
|
Естественные ресурсы
|
Natural resources
|
Tabiiy resurslar (boyliklar) [fr. ressource – vosita, zaxira] – inson ehtiyojlarini qondirish uchun xizmat qiladigan tabiat boyliklari, zaxiralari, manbalari.
|
Mexanik ifloslanish
|
Механическая загрязнение
|
Mechanical pollution
|
Mexanik ifloslanish - ekotizimga unga yot bo'lgan va uning tabiiy faoliyatini izdan chiqaruvchi abiotik loyqalarning olib kirilishi.
|
Atmosfera
|
Атмосфера
|
Atmosfere
|
Atmosfera [yun.atmos-bug` va sphare-shar] - yer va boshqa fazoviy jismlarning gazsimon qobig`i. Yer yuzasida u asosan azot (78,08%), kislorod (20,95%), argon (0,93%), suv bug`i (0,2-2,6%), karbonat angidrid gazidan (0,03%) tashkil topgan.
|
Atrof muhitning ifloslanishi
|
Загрязнение окружающая среда
|
Environmental contamination
|
Atrof muhitning ifloslanishi - tavsifi, joylashgan yeri yoki miqdoriga ko’ra atrof muhit holatiga salbiy ta’sir qilayotgan moddaning atrof-muhitda mavjudligi.
|
Bakteriologik ifloslanish
|
Бактериологическая загрязнение
|
Bacteriological contamination
|
Bakteriologik ifloslanish - ekotizimga unga yot bo’lganorganizmlarning chetdan olib kelinishi va ko’payishi. Mikroorganizmlar bilan ifloslanish bakteriologik yoki mikorobiologik ifloslanish ham deyiladi.
|
Global ifloslanish
|
Глобальная загрязнение
|
Global contamination
|
Global ifloslanish - ifloslanish manbayidan juda uzoq masofada, sayyoraning deyarli barcha nuqtalarida ayon bo'luvchi atrof tabiiy muhitning ifloslanishi. Havomuhitigaxos.
|
Kommunal oqovalar
|
Коммунальные сточные воды
|
Waste waters municipal
|
Kommunal oqovalar - aholi istiqomat qiladigan joylarda hosil bo'ladigan oqovalar; umumiy kanalizatsiya mavjud bo'lganda maishiy ishlab chiqarish, yog`in-sochin suvlarini o`z ichiga oladi.
|
Oqava suvlarni tozalash
|
Очистка сточных воды
|
Treatment of sewage
|
Oqava suvlarni tozalash - ifloslangan oqava suvlarni mexanik, fizik, kimyoviy va biologik va b. usullar yordamida har xil aralashmalardan tozalash.
|
Oqavalarni biologik usulda tozalash
|
Биологическая очистка сточных воды
|
Biological treatment of sewage
|
Oqavalarni biologik usulda tozalash - suv tozalashning keng qo'llaniladigan usullaridan biri: bunda suv sayoz hovuz va b. suv havzalarida organik moddalarni saprobiont mikroorganizmlar yordamida minerallashtirish yo'li bilan tozalanadi, ifloslanish ham deyiladi.
|
Suv iste’moli
|
Водопотребление
|
Water consumption
|
Suv iste’moli - suvdan aholi, sanoat va qishloq xo'jaligi ehtiyojlari uchun uni suv manbalardan ayirib olgan holda foydalanish. Qaytariladigan (olingan suvning yana suv manbasiga qaytishi) va qaytarilmaydigan (bug’lanish, filtiratsiya va h.k sarflanadigan) C.I. ajratiladi.
|
Pestitsidlar
|
Пестиsиды
|
Pesticides
|
Pestitsidlar [lot.pestis - maraz va ceadre - o'ldirmoq] - o'simlik va hayvonlarning kasallik hamda zararkunandalariga, begona o'tlar, don va don mahsulotlari, yog'och, paxta, jun, teri va h.k.larning zararkunandalariga, odamlar va hayvonlar orasida xavfli kasalliklar tarqatuvchilarga qarshi kurashda foydalaniladigan kimyoviy moddalar.
|
Tanazzul
|
Деградаsия
|
Degradation
|
Tanazzul – tizim murakkabligi energetic potensiyali va sig’imining asta sekin, real vaqt masshtabida deyarli orqaga qaytarib bo’lmydigan darajada kamayishi.
|
Tuproqning kuchsizlanishi
|
Истощение почвы
|
Soil exhaust
|
Tuproqning kuchsizlanishi – tuproqdan nooqilona foydalanish yoki tuproq mahsuldorligini pasayishiga olib keluvchi tabiiy rivojlanish jarayoni natijasida tuproq tarkibidagi ozuqa moddalarining kamayib ketishi.
|
Tuproqning ikkilamchi sho’rlanishi
|
Вторичное засоление почвы
|
Secondary salinization of soil
|
Tuproqning ikkilamchi sho’rlanishi – suv rejimini sun’iy o’zgartirganda suvda oson eruvchan tuzlarning minerallashgan sug’orish suvlari yoki yer osti suvlari bilan olib kirilib tuproqda yig’ilishi.
|
Yo'qolib borayotgan tur
|
Исчезающий вид
|
Threatened species
|
Yo'qolib borayotgan tur - yo'q bo'lib ketish xavfi ostida turgan va agar bu tahditga sabab bo'layotgan omillar bartaraf qilinmasa, saqlab qolinish imkoniyati bo'lmaydigan tur yoki boshqa toksonomik birlik.
|
Milliy bog'
|
Наsиональный парк
|
National park
|
Milliy bog' - tabiiy sharoitlari sezilarli darajada inson tomonidan o'zgartirilmagan yoki inson faoliyati tarix mobaynida tabiat bilan uyg'unlashgan keng muhofaza etiladigan hudud.
|
Tabiat yodgorliklari
|
Природные памятники
|
Monuments of nature
|
Tabiat yodgorliklari - noyob yoki mazkur o’lkagagina xos ilmiy, madaniy-ma’rifiy yoki estetik jihatdan ahamiyatli bo’lgan tabiat obekti. Odatda kelib chiqishi tabiiy yoki sun’iy maydoni uncha katta bo’lmagan tabiiy majmualardan yoki alohida obektlardan iborat bo’ladi: juda keksa daraxt, mog’oralar manzarali (noyob) o’simliklar guruhi, ajoyib buloq, sharshara va h.k.
|
Tabiatdagi o’zini-o’zi tartibga solish
|
Авторегуляsия в природе
|
Auto regulation the nature
|
Tabiatdagi o’zini-o’zi tartibga solish [yun. autos – o’zi va lot. regulare – tartiblanish] – tabiatda to’g’ri va aks aloqalqrga asoslangan, dinamik barqarorlik yoki landshaftlarning o’zini-o’zi muvofiqlashtirish va o’zini o’zi rivojlantirishga olib keladigan o’zaro munosabatlar tizimi.
|
