Koinotning qurilish ashyolari

ultramarin deyiladi.
Slyudaga esa, yupqa shaffof list ko‘rinishida ishlov berilsa, oyna sifatida qo‘llasa 
bo‘ladigan holga keladi. Oddiy shishadan farqli ravishda, slyudadan tayyorlangan shishadan 
avtomobil oynalari va yuqori haroratlarda ishlovchi obyektlarning ichkarisini kuzatish 
darchalarining oynalarini tayyorlash mumkin. Slyuda oddiy shishadan ko‘ra ancha baland 
haroratlarga ham chidamli bo‘ladi. Shu sababli, masalan, sanoat pechlarning kuzatuv 
oynalarini aynan slyudadan yasaladi. Shuningdek, slyudani maydalab, yangi yil bayramlarida 
qo‘llanadigan xona bezaklari uchun «qor» tayyorlanadi. Bunday «qor» ham tabiiysiga o‘xshab 
oppoq va jilvakor bo‘ladi. Shuningdek u yong‘inga xavfsiz bo‘lgani uchun ham, ancha 
bexavotir bezak hisoblanadi.
Kvarts suv va havo ta’sirida yemirilib, tuproqqa aylanib ketishi mumkin. Xuddi shu 
tarzda, dala shpatidan gil tuproq hosil bo‘ladi. Gil tuproq zarrachalari oddiy tuproqdan ko‘ra 
maydaroq va yopishqoqroq bo‘ladi. Gil tuproq o‘zaro qorishib, g‘ovak massa hosil qiladi. 
Bunday tuproqdan hosil bo‘lgan qatlam suvni va bug‘ni o‘zida yaxshi tutib tura oladi. Shu 
sababli ham gil tuproqli yerlarda unumdorlik biroz bo‘lsa-da yuqoriroq bo‘ladi. Garchi tirik 
organizmlar kremniyga ham, alyuminiyga ham muhtoj bo‘lmasa-da, lekin tuproq unumdorligi 
uchun ushbu elementlar baribir muhim sanaladi (kremniy singari, alyuminiy ham biror bir tirik 
organizmning to‘qimalari tarkibida aniqlanmagan). Temirning birikmalari bilan hamda qum 
bilan aralashtirilgan gil shaklli gil deyiladi.
Bilamizki, qurilish uchun eng qulay va eng ko‘p qo‘llanuvchi materiallardan biri – 
loydir. Loyni ustalar tuproqni suvga qorishtirish orqali pishirishadi. Keyin esa, loydan g‘isht 
yasash, yoki, suvoq ishlarida foydalaniladi. Pishiq g‘isht – 1000 °C atrofidagi harorat 
pishirilgan va shakl berilgan loy bo‘lagidir. Siz nega oddiy xom g‘ishtdan farqli ravishda, 
pishiq g‘ishtning qo‘ng‘ir-qizg‘ish tusda bo‘lishining sababi bilan qiziqqan bo‘lsangiz kerak. 
Gap shundaki, pishiq g‘ishtni tayyorlash jarayonida loyga temir birikmalaridan aralashtirib 

---

90 
yuboriladi va ularning ta’sirida pishiq g‘isht shunday qizg‘ish-qo‘ng‘ir tusga kiradi. Pishiq 
g‘isht – qattiq, mustahkam va olovga bardoshli, uzoq muddat xizmat qiladigan ommabop 
qurilish materialidir.
Gilning tarkiban yanada toza turlaridan kulolchilikda sopol va chinni mahsulotlari 
tayyorlanadi. Gilning kulolchilikka to‘g‘ri keladigan shunday turlaridan biri – kaolin 
(
Al
2
O
3
×
2SiO
2
×
2H
2
O
) deb nomlanadi. Kaolin – Xitoycha nom bo‘lib, u «baland tog‘lar» degan 
ma’noni bildiradi. Kaolindan tayyorlangan chinni pishiq, yarqiroq va jilvakor bo‘lib, ichi 
g‘ovak bo‘lmaydi. Agar kaolinni yaxshilab qizdirilsa, uning yaltiroqligi yo‘qolgach, qattiqligi 
yanada ortib, keramik tosh hosil bo‘ladi. Agar nisbatan past haroratda pishirilsa, kaolin 
g‘ovakligicha qoladi va nisbatan mo‘rt massa hosil bo‘ladi. Bunday massani fayans deb ataladi. 
Fayansdan santexnika mahsulotlari – qo‘l yuvish jihozlari (rakovina), tuvak (unitaz), 
shuningdek keramik plitkalar (kafel) kabilarni tayyorlashda keng qo‘llaniladi. Yaxshi bilasizki, 
bunday mahsulotlar umumlashtirib kerakmik mahsulotlar, yoki, keramika deb yuritiladi. 
Keramik mahsulotlar esa, qadimdan oshxona va uy-ro‘zg‘orning eng asosiy elementlaridan 
sanaladi. Aynan keramika orqali alyuminiy oshxonada o‘z o‘rinini topa boshlagan.
Nisbatan chuqurroq qatlamlarda, katta bosim ostida joylashib qolgan gil qatlamlari 
asta-sekinlik bilan qo‘yiq zich massa – slanesga aylanadi. Slanes kavlab olinsa, u yupqa va 
tekis plastinalarga ajraladigan bo‘ladi. Shimoliy Amerikaning keng tekisliklarida, ayniqsa 
AQSH va Kanada hududlarida slaneslar neft bilan qorishgan holatda yastanib yotibdi va 
ulardan slanesli neftni ajratib olish orqali, bu davlatlar yoqilg‘iga bo‘lgan ehtiyojni qisman 
bo‘lsa-da qondirishmoqda.
Alyuminiy oltingugurt, kislorod va boshqa yana qator elementlar bilan birikish orqali, 
siz bilan biz achchiqtosh deb taniydigan birikmalar hosil qiladi. Achchiqtosh odamlarga juda 
qadimdan ma’lum bo‘lib, aynan achchiqtosh nomining lotinchasi bo‘lgan «alyum» so‘zidan 
alyuminiyning nomi kelib chiqqan. Achchiqtoshdan qadimda odamlar qon to‘xtatish uchun 
foydalanishgan bo‘lib, kichik jarohatlarda, xususan sartaroshxonalarda mijozning yuzini kesib 
olganda ustalar achchiqtosh qo‘yish orqali qonni to‘xtatishgan. Shuningdek, achchiqtoshlardan 
ichimlik suvni tozalash va tindirish uchun ham foydalanishgan. Agar idishdagi suvga ozgina 
achchiqtosh solib qo‘yilsa, suvdagi bakteriyalar va boshqa mayda zarralar, achchiqtosh atrofida 
to‘planib qoladi va idish tubiga u bilan birga cho‘kadi. Suv esa, tinib, tozalanib qoladi.
Achchiqtoshning bir turi kimyoda alyuminiy sulfati deb nomlanadi va qog‘oz sanoatida 
yelim tayyorlash uchun ishlatiladi. Alyuminiy sulfati qo‘shib qorilgan qog‘oz bo‘tqasining, 
qovushqoqligi kuchli bo‘ladi va undan tayyorlangan qog‘oz pishiq va tarang bo‘lib chiqadi. 
alyuminiy sulfati shuningdek to‘qimachilik sanoatida ham qo‘llaniladi. Uni suvda eritilsa,